نماز و روزه در قطب چگونه است؟!!

1- به نظر بیش‌تر فقها، از جمله آیت الله گلپایگانی، آیت‏الله فاضل لنکرانی، آیت‏الله فیّاض و آیت‏الله سبحانی، مردم این مناطق، اگرچه از روز یا شب طولانی برخوردارند، باید فرایض خود، از قبیل نماز و روزه را بر طبق روز و شب و طلوع و غروب خورشید بجاآورند؛ مثلاً اگر ماه رمضان در فصل‌های واقع شود که دارای روزهای طولانی 22ساعتی و شب‌های کوتاه 2ساعتی است، مسلمانان در این مناطق باید 22ساعت روزه بگیرند و نمازهای روزانه را بجاآورند و نمازهای شبانه را در طی 2ساعت شب انجام دهند. راه دیگری وجود ندارد و امکان ندارد که در این مناطق حکم روز را در شب و یا حکم شب را در روز اجرا کرد (سبحانی).

آیت‏الله گلپایگانی در جواب یکی از دانشجویانی که در سوئد مشکل انجام نماز و روزه داشته‌است، نوشته‌است:

«نماز را در اوقات معیّن، طبق وقت شرعی بخواند؛ یعنی پیش از طلوع آفتاب نماز صبح و نیمروز نماز ظهر و عصر و بعد از غروب آفتاب، نماز مغرب و عشا را بخواند و بلند و کوتاه شدن شب و روز در آنجا مثل کوتاهی و بلندی شب و روز در مناطق معتدله است و روزه را نیز با تمکّن و امن از ضرر بگیرد (موسوی گلپایگانی، مجمع المسائل، ج1، ص126، س8).»

آیت‏الله فاضل لنکرانی در جواب کسی که پرسیده‌است: «در کشور سوئد در بعضی از مناطق طول روز 23ساعت است و در بعضی از مناطق دیگر طول روز 17ساعت است؛ تکلیف نماز و روزه برادران مسلمان در این مناطق چیست؟» نوشته‌است:

«در این دو فرض، نماز صبح را قبل از طلوع خورشید بخوانند و نماز ظهر و عصر را در نیمه دوم روز (بعد از زوال) بخوانند و نماز مغرب و عشا را بعد از غروب بخوانند و روزه را از قبل از اذان صبح تا مغرب بگیرند، هرچند مقداری طولانی است (فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ج1، ص78).»

آیت‏الله فیّاض در جواب من، که پرسیدم: «برخی مناطق نزدیک به قطب، در بعض فصل‌های سال 22ساعت روز و 2ساعت شب است و در بعض فصل‌های دیگر بر عکس می‌شود؛ یعنی 22ساعت شب و 2ساعت روز است. مسلمانانی که در این مناطق زندگی می‌کنند چه تکلیفی برای نماز و روزه دارند؟»، نوشته است:

 «تکلیف اینها این است که نماز صبح شان را بعد از طلوع فجر و نماز ظهر و عصر را بعد از زوال و نماز مغرب و عشا را بعد از غروبی شرعی بخوانند. هم‌چنین در باره‌ی روزه‌ی‌شان به اینکه قبل از فجر از خوردن و آشامیدن خودداری نمایند تا بعد از غروبی شرعی (دفتر آیت‏الله فیّاض، نجف اشرف).»

 2- به نظر حضرت آیت الله خامنه‌ای، مسلمانان این مناطق باید در مورد وقت‌های نمازهای شبانه‌روزی و هم‌چنین روزه، همان افق محل سکونت خود را رعایت کنند و طبق گردش و طلوع و غروب خورشید آنجا واجبات شبانه‌روزی خود را انجام دهند. امّا در مورد روزه، اگر بر اثر طولانی‌بودن روز قدرت بر روزه‌گرفتن ندارند و یا روزه‌گرفتن خیلی زحمت زیاد دارد، ادای آن از آنها ساقط است و قضای آن را در زمان‌های دیگر که روزها کوتاه است، بجاآورند.

حضرت آیت الله خامنه‌ای در جواب کسی که می‌پرسد: «خورشید در دانمارک و نروژ ساعت هفت صبح طلوع می‌کند و تا عصر به مقدار دوازده ساعت در آسمان می‌درخشد؛ در حالی که در کشورهای دیگر شب است؛ پس تکلیف من در باره‌ی نماز و روزه چیست؟» می‌فرماید:

«مکلف باید در مورد اوقات نمازهای یومیه و روزه همان افق محل سکونت خود را رعایت کند؛ ولی اگر روزه‌گرفتن بر اثر طولانی بودن روز غیر مقدور یا حرجی باشد، ادای آن ساقط و قضای آن واجب است (خامنه‌ای، ترجمه اجوبة الاستفائات، ج1، ص112، س376).»

3- به نظر آیت الله سیستانی، مکلف در این مناطق باید نمازش را طبق اوقات خاص آن بخواند؛ امّا نسبت به روزه، اگر توان روزه‌گرفتن در ماه رمضان دارد، بر او گرفتن روزه ماه رمضان واجب است و اگر توان روزه‌گرفتن در ماه رمضان ندارد، ادای روزه از او ساقط می‌شود و قضای آن بر او واجب است و اگر توان انجام قضای آن را نیز ندارد، باید به جای هر روز یک مد طعام فدیه به فقیر بدهد (حسینی سیستانی، توضیح المسائل، مسائلی در باره نماز و روزه، ص615، مسأله88 و طباطبایی یزدی، العروة الوثقی مع تعلیقة السیستانی، ج2، طرق ثبوت هلال، ص461، مسأله10، تعلیقه220).

آیت الله سیستانی در باره روزه‌ی ماه رمضان در این مناطق می‌گوید:

«اگر مسلمانی در شهر و یا کشوری زندگی می‌کند که طول روز آن بیست و سه ساعت و طول شب آن فقط یک ساعت است و یا به عکس، بر او واجب است در حدّ توان روزه‌ی ماه مبارک رمضان را بگیرد و اگر ممکن نشد، روزه‌ی ماه رمضان از او ساقط می‌شود؛ اگر بعداً توانست قضا کند، هرچند با انتقال به یک شهر و یا کشور مجاور. هرگاه قضا هم ممکن نشد، برای روزه‌ی هر روز یک مدّ طعام به فقیری بدهد (حکیم، فقه برای غرب نشینان، ص104، مسأله105).»

4- بر اساس فتوای آیت الله محقق کابلی نیز، مکلف در مناطق نزدیک به قطب باید نماز و روزه را بر طبق اوقات همان جا انجام بدهد. اما اگر در ماه رمضان بر اثر طولانی‌بودن روز قدرت بر روزه‌گرفتن ندارد، باید مسافرت برود، تا روزه‌گرفتن بر او واجب نباشد. اگر نه قدرت بر روزه‌گرفتن دارد و نه امکان مسافرت دارد، واجب است از این مناطق به جایی هجرت کند که شب و روز معتدل دارد، تا بتواند عباداتش را انجام دهد.

آیت الله محقق کابلی در این باره در جواب کسی که پرسیده‌است: «من در کشور فنلاند زندگى مى‌کنم. از آنجا که کشور فنلاند در جایی واقع شده‌است که اوقات شرعى خاصى ندارد؛ به فرض مثال هم‌اکنون غروب آفتاب حدوداً ساعت 30/10 شب مى‌باشد و هم‌چنین اوقات شرعى مختلفى موجود مى‌باشد. حکم شرعى در این باره در ماه مبارک رمضان چگونه مى‌باشد؟» نوشته‌است:

«اگر روز و شب دارد و لو در فصول سال مختلف است، بر طبق آن اوقات نماز و روزه خود را انجام دهید و اگر انجام عبادات امکان نداشته باشد، از چنین جاهایی مسافرت و یا مهاجرت نمایید (محقق کابلی، پایگاه اینترنتی).»

ایشان در جواب شخص دیگر که سوال کرده‌است: «محل زندگی بنده یکی از شهرهای شمالی سوئدن است و در حال حاضر شب واقعی نداریم و فقط هوا کمی تاریک می‌شود و ما در اینجا بین نماز شام و صبح، طبق راهنمایی سایت مسجد امام علی(ع) استکهلم، فقط 2ساعت یا کم‌تر فاصله می‌گذاریم؛ حالا با توجه به نزدیک شدن ماه مبارک رمضان، ما باید 22ساعت روزه بگیریم یا شرایط دیگری دارد؟» گفته‌است:

«در فرض سوال، راجع به نماز مشکل ندارید امّا راجع به روزه، اگر قدرت دارید روزه بگیرید و اگر نمی‌توانید، مسافرت کنید و قصد اقامت ده روزه نکنید؛ اگر قدرت روزه‌گرفتن ندارید و نیز نمی‌توانید مسافرت کنید، در این صورت به کشورهایی که شب و روز معتدل دارد هجرت نمایید (محقق کابلی، پایگاه اینترنتی).»

5- به نظر آیت الله مکارم شیرازی، مسلمانان این مناطق باید بر طبق اوقات مناطق معتدلی که بر روى یک خطّ نصف‏ النهار قرار دارند، عمل کنند. مثلاً از طریق رادیو، تلویزیون و ساعت، وقت‌های نمازهای صبح، ظهر و مغرب را با اوقات نمازها در یکى از مناطقى که شب و روز معتدل دارد و با آن منطقه‌ی نزدیک قطب هم‌افق است، تنظیم کنند و بر اساس آن، نمازها و روزه را انجام دهند (مکارم شیرازی، عبادت در قطبین، ص116 و طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج2، کتاب الصوم، طرق ثبوت هلال، ص61، مسأله10، تعلیقه5).

در فتوای آیت الله مکارم در این باره آمده‌است:

«در مناطقى که... طول روز بسیار زیاد و خارج از متعارف مناطق مختلف دنیاست، باید بر طبق مناطق معتدله در آن فصل از سال عمل کنند؛ یعنى اگر در مناطق معتدله (روى همان خطّ نصف‏ النهار) روزها در آن موقع 14ساعت است و شب‌ها 10ساعت، به همان صورت نماز و روزه خود را تنظیم کنند (مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج‏2، ص73، س139).»

ب- مناطق قطبی

مناطق قطبی دارای روز یا شب طولانی بیش از 24 ساعت هستند، خواه به شش ماه برسد یا نرسد. در باره تشخیص اوقات نماز و روزه و تکلیف مسلمانانی که در این مناطق زندگی می‌کنند، اقوال فقها و مراجع تقلید مختلف‌اند:

1- حضرت امام خمینی(ره) برای این موضوع بحث مستقلی در کتاب «تحریرالوسیله» باز نکرده‌است و لیکن در حاشیه کتاب «عروة الوثقی» و هم‌چنین در «تحریرالوسیله» به مناسبتی، ضمن اشاره به این مطلب، نظرش را اعلام کرده‌است.

حضرت امام(ره) بین نماز و روزه و سایر امور فردی و اجتماعی مقید به زمان در مناطق قطبی فرق گذاشته‌است. ایشان در سایر امور فردی و اجتماعی، مانند حد بلوغ، عِده، زمان بارداری و غیر آنها، که در آنها مقدار زمان معتبر است، مقدار روزها، ماه‌ها و سال‌های متعارف بر طبق افق‌های مناطق متعارف را معیار قرار داده‌است. امّا در باب نماز و روزه که وقت‌های خاصی دارند و در آنها سفیدی روز و سیاهی شب معتبراند، نه مقدار آنها، تطبیق روزهای قطب را بر روزهای مناطق متعارف درست ندانسته‌است.

 بنابراین، حضرت امام(ره) به سقوط وجوب روزه از اهل قطب و وجوب نمازهای تنها یک روز و یک شب قایل است؛ چون روزه از طلوع فجر تا غروب است و در قطب به جهت طولانی‌بودن روز برای مکلف روزه‌گرفتن ممکن نیست و اوقات نمازها هم معین است و درست نیست که نمازهای ظهر و عصر در شب خوانده شود و نمازهای مغرب، عشا و صبح در روز خوانده شود. پس مکلف در قطب باید در مدتی که روز است، تنها یک نماز ظهر و عصر در وسط روز بخواند و در مدتی که شب است یک نماز مغرب و عشا بعد از آغاز دوره‌ی شب و یک نماز صبح در پایان آن قبل از شروع دوره‌ی روز بخواند.

حضرت امام(ره) در حاشیه کتاب «عروة الوثقی» فرموده‌است:

«این احتمال سقوط تکلیف روزه و ثبوت تکلیف نماز یک روز و یک شب، نزدیک‌ترین احتمالات است و بعید نیست که وقت نماز ظهر و عصر وسط روز در قطب باشد و آن هم زمانی است که خورشید در نهایت ارتفاعش در قطب باشد، همان‌گونه که نصف شب هنگام نهایت پایینی خورشید در آنجاست (طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج2، کتاب الصوم، طرق ثبوت هلال، ص62، مسأله10، تعلیقه3).»

حضرت امام(ره) در آخر کتاب «تحریرالوسیله» در ذیل عنوان «المسائل المستحدثة» فرموده‌است:

«تطبیق روزهای قطب بر روزهای مناطق متعارف فقط در مواردی جاری می‌شود که مقدار در آنها معتبر است، نه سفیدی روز، لذا در آنها روزها تلفیق می‌شود. امّا مثل روزه که خودداری از چیزهای که روزه را باطل می‌کنند، از طلوع فجر تا غروب خورشید در آن معتبر می‌باشد و تلفیق در آن نمی‌آید، پس مقدار در آن معتبر نمی‌باشد. هم‌چنین تطبیق روزهای قطب بر روزهای مناطق متعارف در نماز نیز جاری نمی‌شود؛ زیرا اوقات نماز به طور مضبوط و معین معتبر است؛ پس خواندن نمازهای ظهر و عصر در شب صحیح نیست، اگرچه بر ظهر افق‌های ما منطبق باشد و روزه در قسمتی از روز یا شب صحیح نیست، اگرچه به مقدار روز ما باشد.

اگر بر فرض حرکت زمین کُند شود و یک روز دو برابر روز ما گردد، در صورت امکان، روزه‌گرفتن یک روز کامل در صحت روزه حتمی است و در صورتی که ممکن نباشد، وجوب آن ساقط می‌شود و در یک روز و شب بیشتر از نمازهای پنجگانه بر او واجب نیست (موسوی خمینی، تحریرالوسیله، ج2، ص573 - 574، مسأله16 و 17).»

2- به نظر آیت الله گلپایگانی و آیت‏الله فیّاض، مکلف در مناطق قطبی بر اساس افق نزدیک‌ترین جایی که شب و روز دارد، نماز و روزه‌اش را بجاآورد (طباطبایی یزدی، همان، ص62، مسأله10، تعلیقه4).

ایشان در پاسخ این استفتا که از وی شده بود: «کسانی که در قطب شمال یا جنوب (که شش ماه روز است و شش ماه شب) زندگی می‌کنند، تکلیف آنان راجع به نماز و روزه چیست؟» مرقوم نمود:

«یکی از بلاد متوسطه قریبه را ملاک عمل قرار دهند (موسوی گلپایگانی؛ مجمع المسائل، ج1، ص126، س9).»

آیت‏الله فیّاض نیز در جواب من که پرسیدم: «مناطق قطبی دارای روز یا شب طولانی بیش از 24ساعت هستند و گاهی به چند ماه هم می‌رسند. مسلمانانی که در این مناطق زندگی می‌کنند، چه تکلیفی نسبت به نماز و روزه دارند؟ تشخیص اوقات نمازهای پنجگانه و روزه در این مناطق چگونه است؟»، نوشته است:

«اینها نماز و روزه‌ی شان را طبق قریب‌ترین کشوری که دارای روز و شب متعارف می‌باشد، انجام دهند (دفتر آیت‏الله فیّاض، نجف اشرف).»

3- طبق فتوای آیت الله سیستانی، مکلف در این مناطق باید نمازهای پنجگانه را برابر اوقات شرعی نزدیک‌ترین شهری که در مدت بیست و چهار ساعت دارای شب و روز می‌باشد، انجام بدهد. اما برای گرفتن روزه در ماه رمضان در شهر دیگر برود و اگر در ماه رمضان نمی‌تواند در شهر دیگر برود، بعد از ماه رمضان در جای دیگر قضای آن را انجام بدهد و اگر بعد از ماه رمضان نیز نمی‌تواند در جای دیگر قضای آن را انجام بدهد، باید به جای هر روز روزه یک مد طعام فدیه به فقیر بدهد (حسینی سیستانی، توضیح المسائل، مسائلی در باره نماز و روزه، ص615، مسأله88 و طباطبایی یزدی، العروة الوثقی مع تعلیقة سیستانی، ج2، طرق ثبوت هلال، ص461، مسأله10، تعلیقه220).

آیت الله سیستانی در جواب کسی که می‌پرسد: «در برخی کشورها چندین روز آفتاب طلوع و یا غروب نمی‌کند؛ نماز و روزه در این کشورها چگونه است؟» می‌گوید:

«احتیاط واجب آن است که نماز را با اوقات نزدیک‌ترین کشور و یا شهری که در بیست و چهار ساعت دارای شب و روز می‌باشد، تطبیق دهد و نمازهای پنجگانه را برابر اوقات شرعی آنجا با نیت قربت مطلقه بخواند. امّا در مورد روزه، اگر می‌تواند باید در ماه رمضان به جایی برود که بتواند روزه بگیرد و اگر در ماه رمضان نمی‌تواند، بعد از ماه رمضان در جای دیگر قضای آن را انجام دهد و اگر هیچ کدام برای او ممکن نیست، نه در ماه رمضان و نه در غیر آن، باید به جای هر روز یک چارک طعام به فقیر بدهد (حکیم، فقه برای غرب نشینان، ص88، مسأله71، ص104، مسأله104، ص106، مسأله108).»

آیت الله سیستانی در جواب شخص دیگر که پرسیده است: «تعیین وقت نماز در قطب شمال یا قطب جنوب چگونه است؟» گفته‌است:

«اگر شخصی در مکانی باشد که مدت شبانه روز آنجا بیشتر از 24ساعت باشد، به احتیاط واجب نمازهای خود را طبق اقرب مکانی که شبانه روز آنجا 24ساعت است بجا می‌آورد (حسینی سیستانی، پایگاه اینترنتی و پورتال انهار).»

4- به نظر آیت الله مکارم شیرازی، مسلمانان هر منطقه‌ی قطبی باید صبح، ظهر و شب را با صبح، ظهر و شب یکی از مناطقی که دارای روز و شب معتدل هستند و روی یک دایره نصف النهار قرار دارند و هم‌افق شمرده می‌شوند، تطبیق دهند و نمازهای صبح، ظهر و مغرب را مطابق اوقات شرعی آن بخوانند و روزه بگیرند. چنان‌که در بخش دیگر فتوای قبلی آیت الله مکارم شیرازی آمده‌است:

«در مناطقى که خورشید غروب نمى‏کند، یا طول روز بسیار زیاد و خارج از متعارف مناطق مختلف دنیاست، باید بر طبق مناطق معتدله در آن فصل از سال عمل کنند؛ یعنى اگر در مناطق معتدله (روى همان خطّ نصف‏ النهار) روزها در آن موقع 14ساعت است و شب‌ها 10ساعت، به همان صورت نماز و روزه خود را تنظیم کنند (مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج‏2، ص73، س139).»

5- برخی از فقها، از جمله مرحوم آیت‏الله فاضل لنکرانی و مرحوم آیت‏الله سیدکاظم یزدی قایلند که مکلف در قطب نماز و روزه را طبق اوقات شرعی شهرهای متعارفی که شب و روز مساوی دارند، بجاآورند و وحدت افق و یکی‌بودن نصف النهار شرط نیست. اگر مسلمان ساکن قطب از شهر دیگر به آنجا رفته است، می‌تواند نماز و روزه را طبق اوقات شرعی شهر سابق خودش انجام بدهد. چنان‌که آیت‏الله فاضل لنکرانی در جواب کسی که پرسیده‌است: «در کشور سوئد در بعضی از مناطق به مدت 52 روز خورشید در آسمان غروب نمی‌کند؛ تکلیف نماز و روزه برادران مسلمان در این مناطق چیست؟» نوشته‌است:

«براى نماز و روزه، بلاد و شهرهاى متعارفه، که شب و روز آنها تقریباً مساوى است (مثل مکه و مدینه) ملاک قرار دهند؛ یعنى نماز ظهر و عصر را بخوانند؛ شش ساعت بعد نماز مغرب و عشا را بخوانند و یازده ساعت بعد نماز صبح را بخوانند و روزه را هم به همین ملاک بگیرند و در همین فرض مى‏توانند ملاک را وطن و شهر خود قرار دهند؛ مثلاً اگر از تهران رفته‏اند با اذان ظهر تهران نماز ظهر و عصر را بخوانند و با اذان مغرب و عشا، نماز مغرب و عشا را و با اذان صبح، نماز صبح را بخوانند و روزه را نیز به همین ملاک بگیرند و در عین حال اگر سفر به آن منطقه لزومی ندارد به مناطقی سفر کنند که بتوانند عبادات خود را در اوقات شرعیه انجام دهند (فاضل لنکرانی، جامع‏المسائل، ج1، ص78).»

آیت الله سیدمحمدکاظم یزدی حدود هفتاد سال پیش در کتاب معروف «عروة الوثقی» این مسأله را مطرح کرده‌است و شاید اولین شخصی باشد که در مورد این مسأله نظر داده‌است. ایشان در این باره گفته‌است:

«اگر مکلفی در مکانی زندگی کند که شش ماه روز و شش ماه شب باشد و یا سه ماه روز و شش ماه شب باشد و مانند آنها، بعید نیست که ملاک در نماز و روزه این فرد سرزمین‌های متعارفی که میان دو قطب واقع شده، باشد و این فرد مخیر است که برای نمازها و روزه‌هایش یکی از شهرهای میانی را مبنا قرار دهد... و این احتمال هم وجود دارد که ملاک در نماز و روزه‌ی این فرد سرزمینی باشد که قبلاً در آن زندگی می‌کرده است؛ البته این احتمال در صورتی است که این فرد وطن سابقی داشته باشد (طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج2، کتاب الصوم، طرق ثبوت هلال، ص61، مسأله10).»

6- آیت الله نوری همدانی در این باره گفته‌است:

«در مناطقی که شب و روز 24ساعته ندارند، مانند قطب شمال و جنوب که شش ماه در آنجا روز و شش ماه شب است و مناطق نزدیک به قطبین که مجموع شب و روزشان 24ساعت نیست، لازم است اوقات خود را به 12ساعت و 12ساعت تقسیم کنند و 12ساعت را برای خودشان روز و 12ساعت را شب قرار بدهند و در 12ساعتی که آن را روز قرار داده‌اند اعمال روزانه را انجام بدهند و در 12 ساعتی را که شب قرار داده‌اند، اعمال شب را به‌انجام برسانند (نوری همدانی، توضیح المسائل، ص603).»

7- به نظر آیت الله خویی(ره) و آیت الله وحید خراسانی، در صورتی که مهاجرت از مناطق قطبی برای مکلف امکان داشته باشد، هجرت از این مناطق و یا هرمکانی که باعث تضییع و تفویت واجبات شرعی گردد، واجب است و ماندن در آنجاها حرام می‌باشد. در صورتی که مهاجرت از مناطق قطبی ممکن نباشد و در حالت اضطرار، ادای نماز و روزه ساقط می‌شود و قضای آنها واجب است و احتیاط واجب هم این است که در هر بیست و چهار ساعت نمازهای پنجگانه را نیز بخواند؛ چنان‌که آیت الله خویی(ره) فرموده‌است:

«اگر مکلفی در جایی باشد که شش ماه روز و شش ماه شب است و برایش ممکن است که به شهری برود که بتواند نماز و روزه‌اش انجام دهد، بر او هجرت از آنجا واجب است. اگر برایش هجرت از آنجا ممکن نیست، پس احتیاط واجب این است که در هر بیست و چهار ساعت نمازهای پنجگانه را بخواند و قضای آن را نیز بجاآورد و باید روزه را قضا کند (موسوی خویی، منهاج الصالحین، ج1، ص432، مسأله58 و المستند فی شرح العروة الوثقی، ج22، کتاب الصّوم، ج2، ص143- 145).»

آیت الله وحید خراسانی نیز در این باره نوشته است:

«اگر فرض شود که مکلف در محلی است که روز آن شش ماه و شب آن شش ماه است و می‌تواند هجرت کند به شهری که نماز و روزه را در وقت شرعی بجاآورد، واجب است هجرت کند و اگر نمی‌تواند هجرت کند، بنابر احتیاط واجب در هر بیست و چهار ساعت یک بار نمازهای پنجگانه را بجاآورد و قضای آن را نیز انجام دهد و باید روزه را قضا کند (وحید خراسانی، توضیح المسائل، ص583، مسأله2913.»

8- به نظر آیت الله محقق کابلی و آیت الله میرزا جواد تبریزی، مهاجرت از چنین جاهایی که مکلف نمی‌تواند نماز و روزه خود را به درستی انجام دهد، واجب است و باید به جایی برود که بتواند نماز و روزه‌اش را انجام دهد (تبریزی، تنقیح مبانی العروة، کتاب الصوم، طرق ثبوت هلال، ص176، مسأله10، تعلیقه1).

آیت الله محقق کابلی در جواب کسی که پرسیده است: «اینجانب در شمال کشور نروژ در شهر «ترومسو» در نزدیکی قطب شمال زندگی می‌کنم؛ در اینجا تعادل در شب و روز نیست؛ گاهی کامل شب و گاهی کامل روز است؛ مرا راهنمایی کنید که ساعت نماز را چگونه پیدا کنم و برای روزه هم چه‌کار کنم؟» گفته‌است:

«در فرض سوال، مهاجرت از چنین جاهایی واجب است؛ شما باید به جایی بروید که از نظر طلوع و غروب، متعارف و معمولی باشد (محقق کابلی، پایگاه اینترنتی).»

ایشان در جواب من که پرسیدم: «عده‌ای از مسلمانان در کشورهای شمال اروپا، مانند نروژ، سوئد و فنلاند، سکونت دارند. با توجه به این‌که بعض شهرهای این کشورها در مناطق قطبی واقع شده‌اند و تشخیص اوقات نماز و روزه در آنها مشکل است؛ زیرا مناطق قطبی دارای روز یا شب طولانی بیش از 24ساعت هستند و گاهی به چند ماه هم می‌رسند. مسلمانانی که در این مناطق زندگی می‌کنند، چه تکلیفی نسبت به نماز و روزه دارند؟ تشخیص اوقات نمازهای پنجگانه و روزه در این مناطق چگونه‌است؟» نوشته بود:

«در فرض سوال، تکلیف این اشخاص مهاجرت است و نشستن و ماندن در این‌گونه کشورها حرام است (محقق کابلی).»

9- به نظر آیت الله سبحانی، اگر در این مناطق روز طولانی باشد و از مرز یک ماه یا دو ماه تا شش ماه تجاوز کند، در این صورت راهنمای ما در تشخیص روز از شب، خورشید است. خورشید در طى24 ساعت یک بار، با بالا و پایینی که دارد، به دور افق مى‌چرخد. از آنجا که خورشید همیشه قابل دیدن است و حرکتش بر حسب آنچه حواس ما درک می‌کند، دورانی هم‌چون حرکت سنگ آسیاب است، بنابراین وقتی حرکت خورشید از شرق به سمت غرب باشد، روز این مناطق است و وقتی خورشید به میانه آسمان (خط نصف النهار) برسد، ظهر می‌شود و اول وقت نماز ظهر و عصر است. زمانی که حرکت خورشید به سمت غرب پایان یابد و حرکتش را از غرب به سمت شرق آغاز کند، شب فرامی‌رسد و موقع نماز مغرب و عشا و افطار روزه است. هنگامی که حرکت خورشید به طرف شرق پایان یابد و حرکتش را دوباره به سمت غرب آغاز کند، ابتدای روز این مناطق و موقع نماز صبح است و کمى پیش از رسیدن خورشید به نقطه‌ی شرق، اول فجر و زمان شروع روزه است. بدین گونه یک شبانه روز در طی 24 ساعت تکمیل می‌شود.

این بیان را هوا هم تأیید مى‌کند؛ زیرا وقتى خورشید از طرف شرق شروع به حرکت مى‌کند، تا به سمت غرب برسد، هوا مانند مناطق معتدل بسیار روشن است و وقتى خورشید به طرف غرب پایین می‌آید و از آنجا به سمت شرق حرکت مى‌کند، هوا به تیرگى و تاریکى خفیفى میل مى‌کند؛ لذا ساکنان این مناطق با حرکت اولی خورشید، رفتار روز می‌کنند و کارهاى روزانه را انجام می‌دهند و با حرکت بعدى خورشید، رفتار شبانه مى‌کنند و به خواب شبانگاهى مى‌روند.

امّا اگر در این مناطق شب طولانی باشد، خواه به شش ماه طول بکشد یا نه، در این صورت اگرچه خورشید برای مدت طولانی غروب می‌کند و قابل دیدن نیست؛ امّا تاریکی در این مناطق به یک شکل نیست؛ بلکه میان تاریکی شدید و تاریکی مایل به سیاهی در حال تغییر است و زمان 24ساعتی به چند ساعت تاریکی شدید و چند ساعت تاریکی خفیف تقسیم می‌شود. شدت تاریکی نشانه حکومت شب در مناطق معتدل است؛ هم‌چنان که تاریکی ضعیف نشانه حکومت روز در آن مناطق می‌باشد. از این طریق می‌توان روز را از شب تشخیص داد. بنابراین وقتی تاریکی در این مناطق شدید است، شب آن شمرده می‌شود و آغاز آن، آغاز وقت نماز مغرب و عشا و موقع افطار روزه است. وقتی تاریکی کمتر شده و پرتوهایی از نور در آن نمایان شود، صبح آغاز می‌شود و وقت نماز صبح است و کمى پیش از آن طلوع فجر و زمان شروع روزه است. ساعت‌هایی که تاریکی خفیف باشد روز آن مناطق به حساب می‌آید و باید در آن ساعات روزه بگیرند و حد وسط این چند ساعت ظهر این مناطق شمرده مى‌شود و باید نماز ظهر و عصر را به جاآورند (سبحانی، مقاله نماز و روزه در قطب، با تلخیص و اضافات).

جمع‌بندی

الف- در مناطق نزدیک قطب که در طی 24ساعت شب و روز جداگانه دارند، هرچند یکی از روز یا شب طولانی است، به نظر بیش‌تر فقها، مسلمانان باید نماز و روزه را بر طبق روز و شب و طلوع و غروب خورشید آنجا بجاآورند. امّا طبق فتوای آیت الله خامنه‌ای و آیت الله سیستانی، اگر بر اثر طولانی‌بودن روز قدرت بر روزه‌گرفتن ندارند و یا روزه‌گرفتن خیلی زحمت زیاد دارد، ادای آن از آنها ساقط می‌شود و باید قضای آن را در زمان‌های دیگر که روزها کوتاه است، بجاآورند.

ب- در مناطق قطبی که روز یا شب طولانی بیش از 24ساعت دارند، خواه به شش ماه برسد یا نه، مکلف باید نماز و روزه‌اش را طبق اوقات شرعی نزدیک‌ترین شهری که در مدت 24ساعت روز و شب دارد و با شهر محل سکونت مکلف روی یک خط نصف النهار قرار دارد و آن دو شهر هم‌افق هستند، بجاآورد. امّا از آنجا که مناطق نزدیک قطب دارای روز یا شب طولانی غیرمتعارف هستند، مسلمانان آن مناطق خودشان مشکلات تعیین اوقات شرعی و انجام نماز و روزه دارند؛ لذا مسلمانان مناطق قطبی بهتر است طبق فتوای بعض فقها از جمله آیت‌الله مکارم شیرازی مطابق اوقات شرعی یکی از مناطقی که دارای روز و شب معتدل هستند و با شهر محل سکونت‌شان روی یک خط نصف النهار قرار دارد و این دو شهر هم‌افق شمرده می‌شوند، روزه و نمازشان را انجام بدهند.

http://dini-azna.blogfa.com/post-18.aspx  گروه دینی وعربی راهنما