مراداز السر المستودع فیها چیست؟

چکیده
یکی از عبارات مشهور در صلوات و توسل به حضرت زهرا (علیها السلام) «اللهُمَ صل علی فاطمةَ وَأَبیِها وَبَعلِها وَبَنیها وَالسِّرِّ المُستَودَعِ فیها بعدد ما احاط به علمک» است. آنچه در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته، واکاوی مفهوم «سر مستودع» و بیان احتمالات مطرح شده درباره آن است.
در نتیجه این پژوهش می توان گفت مفهوم سر مستودع، همان گونه که از عنوان واژ? سرّ مشخص است، مفهومی پوشیده برای همگان است که جز خداوند عزّوجلّ، پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و اهل بیت (علیهم السلام) از آن آگاه نیستند و اذهان بشر از رسیدن به فهم آن قاصر است.

کلیدواژه ها : حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، ائمه اطهار (علیهم السلام)، سر مستودع، روایات، صلوات، توسل، امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، مصحف حضرت فاطمه (سلام الله علیها).

1. تبیین مسأله
صلوات بر حضرت زهرا (سلام الله علیها) و توسل به آن حضرت از مباحثی است که در روایات اسلامی مطرح گشته و همواره مورد عنایت و توجه ائمه اطهار (علیهم السلام) و عالمان اسلامی قرار گرفته است. از آن جمله:
روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت فاطمه (علیها السلام) فرمودند:
«یا فاطمةُ مَن صَلّی عَلَیکِ غَفَرَ الله لَهُ وَاَلَحَقَهُ بی حَیثُ کَنتُ فی الجَنَةِ:ای فاطمه هرکس برای تو صلوات بفرستد، خداوند او را می آمرزد و من در هر جای بهشت باشم، او را به من ملحق خواهد ساخت» (مستدرک الوسائل، نوری، ج 10، ص 211).
یکی از مهمترین عباراتی که توسط آن به وجود مقدس حضرت زهرا (سلام الله علیها) توسل جسته می شود و در ادامه به مآخذ آن اشاره می شود، عبارت است از:
«اللهُمَ انی أسألُکَ بِحَقِ فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها ...».
در عبارتی دیگر، با اندکی اختلاف، این توسل صلوات بر آن حضرت گشته و می¬خوانیم:
«اللهُمَ صل علی فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها بعدد ما احاط به علمک».

در این مجال در پی آنیم تا با تحلیل و بررسی نظریات گوناگون به بیان مفهوم «سر مستودع» یا به عبارتی سری که در وجود حضرت زهرا (سلام الله علیها) به ودیعه گذاشته شده است، بپردازیم.
هدف از این نوشتار، آشنایی بیشتر با بانوی دو عالم (سلام الله علیها) و پاسخگویی به سوالاتی نظیر پرسشهای ذیل می¬باشد:
- آیا عبارت مشهور در صلوات بر حضرت زهرا (سلام الله علیها) با همین الفاظ در منابع روایی آمده است؟
- چه مصداقی برای سر مستودع وجود دارد؟
از این رو، برای دریافت دقیق عبارات وارد شده در توسل و استغاثه به ائمه معصومین (علیهم السلام) و به ویژه حضرت زهرا (سلام الله علیها)، فهم استوار از متون روایی ضروری است.
فرضیه اصلی در این نوشتار این است که آن گونه که از محتوای واژ? «سر» دریافت می¬گردد، مصداق و مفهوم آن بر دیگران پوشیده است و فرضیه¬های رقیب که به تعیین مصداقی و مفهومی سر مستودع پرداخته اند، با چالش مواجه است.
اگر چه سخن پیرامون این موضوع، در برخی منابعی که در ادامه به بیان آنها خواهیم پرداخت به صورت پراکنده آمده است، اما آنچه در این مجال بدان پرداخته می شود، گردآوری کامل این نظرات و جمع بندی و تحلیل از مجموع? آنها، با روشی توصیفی- تحلیلی است.

2. مأخذشناسی روایت
با اغماض از اختلافاتی که در ابتدا و انتهای عبارت مشهور «اللهُمَ صل علی فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها بعدد ما احاط به علمک» وجود دارد، به تتبع پیرامون «فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها» در منابع روایی می پردازیم.
با کاوش در منابع روایی متقدم و متأخر، به دست می آید که عبارت «و السر المستودع فیها»، ظاهراً در منابع روایی نیامده، امّا از توصیه¬های آیت الله العظمی مرعشی نجفی (1276- 1369 ق.) است. ایشان در وصیت نامه خود به قرائت مداوم این دعا در قنوت نماز یومیه تأکید می فرمایند: «اللهُمَ انی أسألُکَ بِحَقِ فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها أَن تُصلیَ علی مُحَمَدٍ وَ آلِ مُحَمَدٍ وَ أَن تَفعَل بِى ما أنت أهْلُهُ وَ لا تَفعَل بی ما أنا أَهلُه» (قبسات من حیاة سیّدنا الأستاذ آیه الله العظمی السید شهاب الدین المرعشی النجفی قدس سره الشریف، علوی، ص 124)

در برخی کتب نیز تحت عنوان توسل به حضرت زهرا (سلام الله علیها) از قول مرحوم ملا علی معصومی همدانی (1312- 1398 ق.) نقل شده است که برای توسل به حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عدد ابجد نام مقدس فاطمه (سلام الله علیها)، 530 بار ذکر «الهی بحق فاطمة وأبیها و بعلها و بنیها والسر المستودع فیها...» یا عبارت «اللهُمَ صل علی فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها بعدد ما احاط به علمک» گفته شود (فاطمه الزهرا سلام الله علیها بهجه قلب المصطفی صلی الله علیه و آله، رحمانی همدانی، ص 252؛ صحیفه الزهرا علیها السلام، قیومی، ص 304).
باید توجه داشت این روایت، اگرچه برای آن سندی در کتب حدیث نیامده، اما مضمون آن مطابق با روایات شریفی است که در حق حضرت صدیقه کبری (سلام الله علیها) وارد شده است.
به عنوان نمونه شبیه به این عبارات در کتاب مستدرک الوسائلآمده است:
«اللهُمَ رب الکَعبَةِ وَ بانیِها وَ فاطِمةَ وَ ابیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها نَوِّر بَصَری وَ بَصیرَتی» (مستدرک الوسائل، نوری، ج 1، ص 446).
همچنین عبارات «صلوات الله علیها و علی ابیها و بعلها و بنیها» ، یا «صلی الله علیها و علی ابیها و بعلها و ولدها الطاهرین...» و یا «صلی الله علیها و علی ابیها و بعلها و بنیها» در منابع متعددی ذکر شده است.
حتی در برخی روایات نظیر «فاطمة مهجة قلبی و ابناها ثمرة فؤادی و بعلها نور بصری و الأئمة من ولدها أمناء ربی و حبل ممدود بینه و بین خلقه من اعتصم به نجا و من تخلف عنه هوى» با واژگانی مشابه با الفاظ صلوات مشهوره مواجه می گردیم (نهج الایمان، ابن جبر، ص 205؛ ینابیع الموده، قندوزی، ج 1، ص 243). بنابراین تنها عبارت «السر المستودع» در منابع متقدم ذکر نگشته اما صلوات بر حضرت زهرا (سلام الله علیها) و پدر و همسر و فرزندان بزرگوارشان (علیهم السلام) آمده است.
شایان ذکر است این عبارت و مشابه آن در زیارات برخی از معصومین همچون امام کاظم (علیه السلام) (وسائل الشیعه، حر عاملی، ج 5، ص 135؛ بحارالأنوار، ج 99، ص 16) و امام حسن عسگری (علیه السلام) (الهدایه الکبری، الخصیبی، ص 31) یا در خصوص برخی از اصحاب امام صادق (علیه السلام) (وسائل الشیعه، حر عاملی، ج 27، ص 145) به کار رفته است.

3. مصداق سر مستودع
در منابع مختلف در خصوص مصداق سر مستودع نظریات گوناگونی مطرح شده است که به بیان مهمترین آنها می پردازیم :

3-1. امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
بسیاری از افرادی که درصدد تعیین مصداق برای سرّ به ودیعت گذاشته در حضرت زهرا (سلام الله علیها) برآمده اند، مراد از آن را حضرت بقیه الله الاعظم (اروحنا فداه) می دانند (صراط النجاه، تبریزی، ج 10، ص 384، 389؛ الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 56؛ کلمات لمعنی السر المستودع فیها، شهرودی، http://ahlalb.hooxs.com/t351-topic).
ضمن آنکه به دلیل تشابه میان این تعبیر با زیارت حضرت نرجس خاتون (سلام الله علیها) که عبارات «السَّلامُ عَلى والِدَةِ الْإِمامِ، وَالْمُودَعَةِ أَسْرارِ الْمَلِکِ الْعَلّامِ، وَالْحامِلَةِ لِأَشْرَفِ الْأَنامِ» و «وَالْمُسْتَوْدَعَةُ أَسْرارِ رَبِّ الْعالَمینَ» در آن آمده است (بحارالانوار، ج 99، ص 70) این احتمال تقویت می گردد.

3-2. حضرت محسن (علیه السلام)
برخی بر این باورند که حضرت محسن (علیه السلام) که پیش از ولادت در اثر صدمات و لطمات به حضرت زهرا (سلام الله علیها) سقط شد، سر مستودع الهی در وجود مبارک آن حضرت (سلام الله علیها) است (حاشیه الاسرار الفاطمیه، علوی، ص 18).

3-3. ظهور امامت و ولایت از نسل حضرت زهرا (سلام الله علیها)
روایات متعددی دال بر این است که امامت از نسل حضرت زهرا (سلام الله علیها) است و منحصر در وجود مبارک ایشان است (الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 56؛ کلمات لمعنی السر المستودع فیها، شهرودی، http://ahlalb.hooxs.com/t351-topic).
بعضی از این روایات عبارتند از:
- «إن الله نظر نظرة ثالثة فاختار منهم بعدی اثنی عشر وصیا من أهل بیتی و هم خیار أمتی منهم أحدعشر إماما بعد أخی واحدا بعد واحد... وأمّهم ابنتی فاطمة» (کتاب سلیم بن قیس، ص 236)؛
- روایت معروف به «حدیث لوح» که بنا بر فرمایش حضرت زهرا (سلام الله علیها) لوحى است که خداوند عزوجل آن را به رسولش محمد مصطفى (صلی الله علیه و آله) اهدا نمود. در این لوح نام پدر و همسر و اوصیای پس از او که از فرزندان گرامش هستند آمده است (ر.ک: الأمالی، طوسی، ص 291).

3-4. حلقه وصل بودن حضرت زهرا (سلام الله علیها) بین نبوت و امامت
آن حضرت بضعه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و همسر امیر مومنان علی بن ابیطالب (علیه السلام) بوده و مادر حسنین (علیهما السلام) و ائمه معصومین (علیهم السلام) است؛ و بدین جهت این صفتی است که نظیر آن برای فردی در عالم نیست و به این اعتبار باید به این سر مخزون در ذات آن حضرت، در تقرب به خداوند متعال توسّل و تمسّک جست (مرکز الابحاث العقائدیه، http://www.aqaed.com/faq/1443/).

3-5. امر ائمه اطهار (علیهم السلام)
در روایات آمده است:
- «إن أمرنا سّر مستتر وسّر لا یفیده إلا سّر وسّر على سّر مقنع بسّر» (بحارالأنوار، ج 2، ص 71)؛
- «إن أمرنا هذا مستور مقنع بالمیثاق فمن هتک علینا أذله الله» (الکافی، ج 2، ص 226)؛
- «أن أمرنا هو الحق وحق الحق وهو الظاهر وباطن الظاهر وباطن الباطن وهو السّر وسّر السّر وسّر المستسر وسّر مقنع بالسر» (بحارالأنوار، ج 2، ص 71).
توضیح اینکه امر ائمه (علیهم السلام)، همان سرّ خداوند متعال است که در وجود حضرت زهرا (سلام الله علیها) به ودیعت گذاشته شده (الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 57) و چون حضرت زهرا (سلام الله علیها) حجّت خدا بر ائمه (علیهم السلام) است، اسرار به ودیعت گذاشته در او، نزد ائمه اطهار (علیهم السلام) شناخته شده می باشد و آنان محافظ اسرار این امر بوده اند: «السلام علی محال معرفه الله و مساکن برکه و حفظه سر الله و حمله کتاب الله» (من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 610).

3-6. علوم ربانی حضرت زهرا (سلام الله علیها)
حضرت زهرا (سلام الله علیها) عالمه غیر معلمه و صاحب علوم الهی بود و بنابر روایات از جانب ملائکه محدّثه بود که از جمله مصادیق آن مصحف حضرت فاطمه (سلام الله علیها) به شمار می رود (الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 57؛ کلمات لمعنی السر المستودع فیها، شهرودی، http://ahlalb.hooxs.com/t351-topic). این مصحف که از مواریث اختصاصی ائمه اطهار (علیهم السلام) محسوب می شود، سری است که جز اهل بیت (علیهم السلام) از آن مطلع نیستند.

3-7. اسم اعظم الهی
در روایات آمده است که ائمه اطهار (علیه السلام) اسم اعظم الهی را می دانسته اند؛ و حضرت زهرا (سلام الله علیها) خود، اسم اعظم الهی است که اگر خدا را به نام او بخوانی مستجاب می گردد (الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 60).

3-8. مقام ومنزلت بلند آن حضرت نزد خداوند تبارک و تعالی
آن حضرت (علیها السلام) علت غایی برای خلق عالم بوده: «لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» (مجمع النورین، مرندی، ص 187) و محور وجود و قطب عالم در حدیث کساء حضرت زهرا (سلام الله علیها) است: «هم فاطمه و ابوها و بعلها و بنوها» (همان، ص 27) و این سری است که در وجود حضرت به ودیعت گذاشته شده است (الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 59؛ الحق المبین، کورانی عاملی، ص 302؛ کلمات لمعنی السر المستودع فیها، شهرودی، http://ahlalb.hooxs.com/t351-topic).

3-9. نقش فعال آن حضرت در بقای شریعت و دفاع از مقام ولایت و امامت
خطبه های حضرت زهرا (سلام الله علیها) و مصائب ایشان پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در دفاع از مقام ولایت و امامت امیر مؤمنان علی بن ابیطالب (علیه السلام) سر به ودیعت گذاشته در وجود حضرت صدیقه کبری (علیها السلام) است (کلمات لمعنی السر المستودع فیها، شهرودی، http://ahlalb.hooxs.com/t351-topic).

3-10. مظلومیت آن حضرت
مظلومیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) و مخفی ماندن مصائبی که بر آن حضرت تحمیل شدن و حتی قبر پنهان ایشان، اسرار به ودیعت نهاده شده در وجود حضرت زهرا (سلام الله علیها) است (مرکز الأبحاث العقائدیه، http://www.aqaed.com/faq/1443/).

4. نقد و جمع بندی :
در نقد و جمع بندی این نظریه ها باید گفت که اینها تنها احتمالاتی است که داده شده و این همچنان سری از اسرار الهی است که جز خدا و رسولش و اهل بیت (علیهم السلام) نمی دانند. زیرا این مطلب اگر سر است، معنای آن بر ما ناشناخته است، و اگر ما بدان علم پیدا می کردیم، از سر بودن خارج می گشت و تنها راه شناخت آن از طریق معصوم است و افهام قاصر ما را بدان راهی نیست (الف مسأله فی بلاد الغرب، حسینی شیرازی، ص 22؛ الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 55؛ حقیقه السر المستودع فی الزهرا علیها السلام، عاملی، جعفر مرتضی).

افزون بر این مطلب که دربار? همه احتمالات بیان شده صادق است، برخی نکات دیگر نیز به نظر می رسد:
- بر احتمال برای تعیین مصداق برای سرمستودع اعم از آنکه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، حضرت محسن (علیه السلام) و یا ائمه اطهار (علیهم السلام) باشند این اشکال وارد است که اگر هر یک از این موارد سری از اسرار به ودیعت گذاشته شده در وجود حضرت فاطمه (سلام الله علیها) باشد، مسائل پوشیده و مخفی نبوده اند، به ویژه مساله امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و وعده الهی از مسائل مسلم نزد اکثر مسلمانان است و سری پوشیده نیست. ضمن آنکه لفظ بنیها مشتمل بر همه فرزندان حضرت زهرا (سلام الله علیها) و معصومین (علیهم السلام) است و معنایی ندارد که سر مستودع مصداقی باشد که بنیها نیز در صدد بیان همان مصداق است. مگر آنکه گفته شود این از جهت ذکر خاص بعد از عام است تا افاده حصر و اختصاص کند (الاسرار الفاطمیه، فاضل مسعودی، ص 56، 57).
- برخی از آنچه ذکر شد نظیر نقش فعال آن حضرت در بقای شریعت و دفاع از مقام ولایت و امامت، مقام ومنزلت بلند آن حضرت نزد خداوند تبارک و تعالی، حلقه وصل بودن حضرت زهرا (سلام الله علیها) بین نبوت و امامت وظهور امامت و ولایت از نسل حضرت زهرا (سلام الله علیها) سر نیست، بلکه از فضائل آن حضرت به شمار می رود.
- سه مورد دیگر یعنی علوم ربانی آن حضرت (سلام الله علیها)، امر ائمه اطهار (علیهم السلام) و اسم اعظم الهی، اگر چه سر است اما تنها احتمالاتی است که مطرح شده و قرینه ای برای اثبات آن به نظر نمی رسد.

5. نتیجه گیری
حضرت زهرا (سلام الله علیها) سری از اسرار عظمای الهی است. حقیقت و مقام رفیع او را کسی جز خداوند متعال و اهل بیت (علیهم السلام) نمی دانند. در حضرت زهرا (سلام الله علیها) سری است، همان گونه که در شب قدر سری است که آن را جز مقربان نمی شناسند: و ما ادریک ما لیله القدر.
از این رو، آن گونه که التجاء به خداوند متعال در ظرف زمان شب قدر بر بندگان ضروری است، استغاثه و توسل به ظرف رفیع وجودی حضرت زهرا (سلام الله علیها) با ادعیه و نمازهای مأثوره در خصوص آن بانوی مکرمه (سلام الله علیها)، در همه ادوار شایسته است، اگر چه حتی زوایای وجودی آن حوراء انسیه (سلام الله علیها) همچون شب قدر بر ما مخفی و نهان بوده و سری از اسرار الهی قلمداد گردد.

علیّه رضاداد - دکترای علوم قرآن و حدیث

http://www.aqr.ir/Portal/home/?news/187102/274278/292141/%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA