معراج دل - زندگی نامه محمدبن علی خُزاعی(دِعبِل )

در طول تاریخ اسلام هیچ شاعری به اندازه دِعبِل این افتخار نصیبش نشده بود که یکی از ائمه بیت شعری به اشعار او اضافه نماید  . نام اصلی او، محمدبن علی خزاعی است که «ابوعلی» یا «ابوجعفر» هم به او می‌گفتند، شاعر مشهور شیعه و در رده اول شاعران عرب بود که در سال 148 هجری قمری در زمان جعفر صادق، امام ششم شیعیان در کوفه بدنیا آمد. پدرش رزین خزاعی بود و جد اعلای او عبدالله بن بدیل، صحابی و سفیر پیغمبر اسلام و از اصحاب علی بن ابی‌طالب بود که به همراه قبیله خزاعه در صفین، با معاویه جنگید و با سه برادرش در این جنگ به شهادت رسید. خاندانش از بیوتات قدیم شیعه و راوی حدیث و شاعر و برادرش علی و پسر عمویش «ابوالشیص » همگی شاعر بودند. موطن اصلی او کوفه بود.

دوران کودکی و نوجوانی را در کوفه و بصره گذراند و بعد به بغداد رفت و مشغول تحصیل علم شد. شعر و ادب عربی را از مسلم بن ولید انصاری ملقب به «صریح الغوانی» که شاعر هارون الرشید و برامکه بود، فرا گرفت و از همان جوانی به سرودن شعر پرداخت . در اوایل جوانی بود که به درخواست هارون الرشید خلیفه عباسی به دربار او رفت تا شعر بسراید . اما پس از مدتی از دربار هارون الرشید خارج شد . با وجود هدایای فراوانی که هارون برای دعبل فرستاد، دعبل به دربار بازنگشت . مسیر زندگانی دعبل از این زمان عوض شد . او بیش از گذشته شیفته اهل بیت شده بود و از این زمان به بعد شروع به سرودن شعر در مدح اهل عصمت (ع) نمود.

ایمان،دانش و زندگانی دِعبِل 

دِعبِل وجود مقدس امام موسی بن جعفر (ع) ، امام رضا(ع) ، امام جواد (ع) را درک کرد و به خدمت ایشان رسید . به دلیل شرایط سخت نتوانست خدمت امام علی نقی (ع) برسد ولی شهر سامرا را که امام در آن زندانی بود را سخت نکوهش کرد .  زندگی پر برکت دعبل تا زمان امام حسن عسکری ادامه داشت و او در مدح این امام بزرگوار نیز شعر سروده است .

دانش دعبل :

دعبل دانشمند ی است که حدود ده نفر از ادیبان و دانشمندان از او روایت کرده اند. در کتاب « تأسیس شیعه » دعبل را یکی از بزرگان و علمای کلام و ادیبان و تاریخ شناسان توصیف کرده اند که در زمینه زبان شناسی ، فصاحت و تاریخ اعراب ید طولایی داشته است . دعبل 4 کتاب تألیف کرده است . دعبل در دهها سال ایثار ، مبارزه ، شکیبایی ، اختفا و ظهور ( به صورت حمله و گریز به سلاح آتشین شعر )  از این فرصت استفاده کرده و چهار کتاب تألیف نموده اند .  الواحده فی المثالب العرب و مناقبها : دعبل در این کتاب سیاست قومی بنی امیه را نکوهش کرده است .

طبقات الشعرا  :  این کتاب یکی از مهم ترین منابع ادبی می باشد شامل شرح حال شاعران قبل از دعبل است .

دعبل در این کتاب شعر و شاعران را می ستاید سیزده تن از ادیبان و تاریخ نویسان از کتاب طبقات الشعرای دعبل خزایی مطالبی را نقل کرده اند.

کتاب وصایا الملوک : این کتاب تا کنون خطی می باشد.

دیوان شعر دعبل : این کتاب شامل ده هزار بیت شعر از دعبل است .

زندگانی دعبل  :

 دعبل خزایی در نیمه دوم قرن دوم هجری قمری ازدواج نمود به طور مخفیانه و محرمانه ( به دلیل هجویاتی که در مورد خلفای عباسی سرود مأمورین خلفای عباسی به دنبال او بودند .) میان شهر ها رفت و آمد کرد . دعبل مردی بسیار مهمان نواز بود. البته در این مورد از مولای خود حضرت علی (ع) پیروی می نمودند .که حضرت علی (ع) 3 روز غذای خانواده خود را به نیازمندان می داد . دعبل نیز چنین رفتاری داشت آن هم در راه رضای خداوند . دعبل سخت تحت تأثیر و رفتار و شیوه زندگی خاندان پیامبر( ص)  قرار گرفت . زندگانی دعبل تقریباً در سطح مرفهی قرار داشت . ایشان در شهر های کوفه ، بغداد و دینور ( در غرب ایران ) و در یکی از روستا های اطراف شوش ( که محل شهادت او بود) منزل داشت . دعبل مدت کوتاهی فرماندار سمنجان ( از شهر های قدیم خراسان ) و همچنین فرماندار شهر اسوان مصر شد ولی در عین حال بنی عباس و خلفای آن را سخت نکوهش می کرد .

ملاقات دعبل با امام رضا (ع) و خواندن « قصیده مدارس آیات »  برای ایشان .

خود دعبل می فرماید : زمانی که قصیده مدارس آیات ( قصیده ای است بسیار مشهور و از سروده های دعبل در مدح اهل بیت که به عقیده بسیاری از ادیبان و شاعران از بهترین نوع مرثیه هایی است که در این زمینه سروده شده است )  را سرودم قصد کردم به طوس بروم و برای امام رضا(ع) آن را بخوانم . وقتی خدمت امام رسیدم ، فرمودند ای دعبل بخوان ، شروع به خواندن قصیده کردم تا این که رسیدم به بیت :   « اری فیئم فی غیر هم متقسماً و ایدهم من فیئهم صفرات »

معنی : من حق خاندان عصمت (ع) را تقسیم شده  نزد دیگران می بینم و دستهایشان از حق اموالشان کلاً خالی است .

زمانی که حضرت  امام رضا (ع) این بیت را شنیدند گریه کردند و فرمودند « راست گفتی ای دعبل »

 بیت بعد را برای ایشان خواندم : ( اذا وتروا مدواً الی واتریْهم    اکفاً عن الاوتار منقبضات )

معنی: هنگامی که از سوی کینه توزان به خاندان عترت ستم می شود خاندان عصمت به حقشان نمی رسند.

امام رضا بعد از این که این بیت را شنید دستهای شریف خود را بر گرداندو با اندوه فرمودند : به خدا سوگند که دستهای ما بسته است .

دِعبِل  نظر شریف امام رضا (ع) را جلب نمود و امام به دعبل فرمودند : ای دعبل آیا می توانم 2 بیت به اشعارتو اضافه کنم  ( به راستی که این دو بیت شعر دعبل را به درجه کمال رسانید)  دعبل فرمود : بلی ای پسر رسو ل الله . امام 2 بیت به همان وزن و قافیه سرود  آن دو بیت اینست :  وقبر بطوس یالها من مصیبه الحت علی الاحشاء بالزفرات  معنی :  و در شهر طوس قبه ای خواهد بود و مصیبت صاحب آن قبر آتش آه و حسرت را بر دل ها می افروزد

الی الحشر یبعث الله قائماً  یفرج عنا الهم والکربات

معنی : آتش این مصیبت ها تا روز قیامت در دل ماست تا روزی که خداوند  متعال قائم آل محمد (ص) را ظاهر سازد و ظهورش این هم و غم را زایل سازد در این لحظه دعبل از امام پرسیدند : یا امام رضا این قبری که فرمودید در طوس است قبر کیست ؟  امام رضا (ع) فرمودند : ای دعبل این قبر من است .  

( در طول تاریخ اسلام هیچ شاعری به اندازه دعبل این افتخار نصیبش نشده بود که یکی از ائمه بیت شعری به اشعار او اضافه نماید  .

دعبل در قسمتی از این قصیده در مورد ظهور ولی عصر (عج) و جدا کردن حق از باطل چند بیتی آورده است . هنگامی که دعبل این ابیات را برای حضرت امام رضا (ع) خواند ، امام بسیار گریستند سپس به دعبل فرمودند:

یا خزاعی نطق روح القدس علی لسانک بهذین البیتین

 معنی : ای دعبل خزاعی  این جبرئیل بود که این دو بیت را بر زبان تو جاری کرد.

در انتهای قصیده مدارس ایات دعبل یکی از دعاهای خود را امن و امان بودن بعد از مرگش می خواند :  امام رضا (ع) با شنیدن این بیت به دعبل فرمودند : ای دعبل ( خداوند تو را از روز قیامت ایمن گرداند)

هنگامی که دعبل خواندن قصیده را به پایان رساند ، حضرت امام رضا (ع) ده هزار سکه رضویه ( که نام مبارک امام رضا (ع) روی آنها نوشته شده بود )  همراه دستمال و پیراهن خود را به  دعبل هدیه دادند  ( این قصیده تا به اندازه ای تأثیر گذار بود که حتی مأمون و وزیران او نیز به دعبل هدایایی تقدیم کردند.

پس از مدتی دعبل قصد برگشتن به بغداد را داشت . در شهر قم مردم به استقبال دعبل رفته و ایشان را به مسجد جامع بردند و از دعبل خواستند تا قصیده مدارس آیات را برای انان بخواند . ایشان نیز قصیده را برای انان خواند . مردم هم به عنوان پاداش هدایایی فراوان به دعبل دادند. با اصرا فراوان پیراهن امام رضا (ع) را از دعبل می گیرند و در نهایت آستینی از آن پیراهن مبارک به دعبل می رسد .

 شهادت دعبل سال 246 هجری قمری بود( است )

 دعبل 98 سال از عمر پر برکتشان را سپری نمودند ایشان هنوز هم همان دلاور پیر بود که با سلاح آتشین  و برنده شعر بنی عباس و مزدوران آنها را می کوبد ( تاختن دعبل به طاغوتیان عباسی و به عبارت دیگر هجویات دعبل موجبات شهادت ایشان شد ) . دعبل ، هارون الرشید را « شر الناس» توصیف کرد و سخت به امین و مأمون عباسی تاخت و معتصم عباسی را به شدت نکوهش کرد . یکی از فرمانداران متوکل عباسی ، مالک بن طوق فرماندار دمشق بود . دعبل هم متوکل و هم فرمانداران او و هم مالک بن طوق را به سختی نکوهش می کرد. مالک بن طوق برای کشتن دعبل ، به شخصی ده هزار درهم و تیری آغشته به زهری کشنده داد . آن شخص شهر به شهربه  دنبال دعبل گشت تا ایشان را در خوزستان و در یکی از روستاهای اطراف شوش پیدا کرد . پس از نماز مغرب و عشاء هنگامی که دعبل از مسجد آن روستا خارج می شدند ، آن ملعون از کمین خارج شد و تیر را به پای دعبل زد فردای ان روز دعبل به مقام والای شهادت ، نائل شد.  وصیت نامه ای که دعبل از خود باقی گذاشت سر تا سر معنوی بود. و او حتی وصیت کرد که آستین مبارک پیراهن امام رضا (ع) که نزدیک به 50 سال همراه خود داشت را در کفنش قرار دهند. بعد از وفات دعبل تعدادی از خاندان دعبل  ایشان را به خواب می بیند که برای پیامبر شعر می سراید و و پیامبر نیز پیراهن های سفید به دعبل هدیه می دهند.

دفن شدن دعبل

برای دعبل خزاعی 5 قبر ذکر شده بود .آن هم به دلیل این که شیعیان سخت شیفته دعبل و ایثار و مبارزات ایشان بودند و قبر واقعی ایشان که در شوش بود را مخفی نگه داشتند تا مورد توهین بنی عباس قرار نگیرد و این شایعه را پخش کردند که قبر دعبل در خراسان ، آفریقا ، در شادگان ، و بین راه اهواز و آبادان قرار دارد.

فرازی از قصیده مدارس آیات   سروده دعبل خزاعی (ع)

نبی الهدی صلی علیه ملکیه        و بلغ عنا روحه التحفات

یعنی : حضرت رسول اکرم پیغمبر هدایت است و خداوند متعال بر او درود فرستاد و دعا می کنم که خداوند درودهای ما را به روان پاک او برساند.

« اخاخاتم الرسل  المصفی من القذی و   مفترس الابطال فی الغمرات  »

معنی : او ( حضرت علی (ع) برادر خاتم پیامبران که از تمام پلیدی ها مبری و دور و از بین برنده کافران و مشرکان است .

افاطم لو خلت الحسین مجدلاً               و قدمات عطشاناً بشط الفرات

و اذن للطمت الخد فاطم بعده         و اجریدت دمع العین فی الوجنات

معنی : ای فاطمه اگر حسین را در کربلا بر روی زمین می دیدی که در کنار رود فرات با لب تشنه جان سپرده است ، آنگاه از شدت حزن و اندوه دست به صورت می زدی و اشک چشم بر گونه های خود جاری می کردی.

دعبل در مورد شهر شوش چنین فرموده اند: و اقم بالسوس معتکفاً    کاعتکاف الطیر بالحرم

معنی : و در شهر شوش برای عبادت و دعا مانند کبوتری که در حرم ( کعبه) به سر می برد مستقر باش .

فرموده بزرگان در مورد دعبل بن خزاعی

هنگامی که دعبل در طوس به خدمت امام رضا (ع) رسیدند امام رضا (ع) فرمودند:  خوش آمدی ای دعبل ای کسی که با دست و زبان خود یار و یاور مایی ، خوش آمدی .

حضرت ایت ا… العظمی خامنه ای : دعبل که هرگز به هیچ خلیفه ، وزیر و یا امیری روی خوش نشان نداده و در دستگاه آنان رحل اقامت نیفکنده بود وهیچ کس از سر جنبانان خلافت از تیزی زبان او مصون نمانده بود و به همین دلیل همیشه مورد تعقیب و تفتیش دستگاههای دولتی به سر می برد و سالیان دراز چوبه دار خود را به دوش حمل می کرد توانست به حضور امام و مقتدای محبوب خود برسد و شیواترین قصیده خود را برای ان حضرت بسراید.

ثقه العلماء حاج شیخ عباس قمی «ره» می فرماید : دعبل مقامش در شعر و بلاغت ، ادب و فضل بسیار بالاتر از آن است که ذکر شود.

استاد شهید مطهری : دعبل شاعری است که قدرت خود را در جهت خدمت به اهداف اسلام قرار داده است .

آیت ا… خامنه ای رهبر معظم کشورمان در جای دیگری می فرماید : دعبل با حمایت امام رضا (ع) حتی مورد احترام و تجلیل کارگزاران حکومت در شهر های مختلف قرار گرفت .

آیت ا… سید محسن عاملی از علمای لبنان در کتاب اعیان شیعه بیش از سی صفحه را به دعبل اختصاص داده است و می فرماید :دعبل شاعری است که اشعارش شگفت انگیز و لسان او فصیح و شاعران نامدار معاصر او، او اشعارش را می ستودند.

علمه کبیر  شیخ عبدالحسین امینی در کتاب الغدیر از دعبل به عنوان شاعری متعهد نام می برد و او را در چند بعد مورد بررسی قرار می دهد. 1- فداکاری دعبل در راه ولایت خاندان عصمت (ع) 2- نبوغ او در شعر و ادبیات و تاریخ که کتاب هایی در تاریخ و ادبیات تالیف کرده است 3- دعبل به عنوان راوی حدیث که هم حدیث روایت کرده است و هم راویان حدیث از او حدیث روایت کرده اند.

 آیت ا… حاج سید محمد علی قاضی طباطبایی اولین شهید محراب در جمهوری اسلامی ایران در کتاب ( اول اربعین سید الشهدا) در مورد دعبل چنین می گویند: ای کاش شعرا از ترک و فارس و دیلم در سرودن اشعار ، مراثی و نوحه سرایی و مرثیه سرایی از امثال دعبل پیروی می کردند و از ان عالم و شاعر نامدار شیعه مرثیه گفتن را برای سید الشهدا می آموختند.

یکی از فرزندان دعبل در هنگام حیات دعبل به رحمت ایزدی  می پیوندد ، دعبل در رثای فرزندش قصیده ای سرود یکی از ابیات ان این است که :

هو النفس الا ان آل محمد                  لهم دون نفسی فی الفؤاد کمین   

فرزندم  جان من بود ولی جان من فدای ال محمد است که در اعماق دلم قرار دارد.

http://merajedel.ir/blog2.cshtml?id=26