تاریخ درخشان و پرافتخار حوزه های علیمه شیعه همواره شاهد ظهور و بروز عالمان بزرگ و دانشمندان تلاشگری بوده که با همتی بلند و عزمی راسخ، مراتب علم و تقوی و معنویت را یکی پس از دیگری طی نموده و به درجات بالا نائل و به چراغ فروزانی تبدیل شده و انسانهای بسیاری را به سوی نور و هدایت و رستگاری رهنمون گردیده اند.

شهید آیت اللّه مرتضی مطهری یکی از شخصیتهای برجسته و کم نظیر در تاریخ اسلام و یکی از دانشمندان اسلام شناس و محققان توانا به شمار می رود که با تلاش و مجاهدت فراوان توانست در تمامی رشته های معارف اسلامی، صاحبنظری ژرف اندیش و محققی دقیق و در پاره ای حوزه ها همچون فلسفه، فقه و اصول در قله اجتهاد قرار گیرد. وی با افکار و اندیشه های ناب و اصیل خود، آثار و نتایج بزرگی را در زمینه های گوناگون علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در میان حوزویان و دانشگاهیان بر جای گذارد. با مجهز ساختن خویش به علوم روز و نیز تحقیق درباره اسلام و تعالیم حیات بخش آن و فهم دقیق آن، در برابر انبوه تهاجمات و شبهات مختلف ایستادگی کرد و با منطق و استدلال به مبارزه با افکار الحادی، التقاطی و متحجرانه پرداخت و اسلام را بدور از هرگونه تحریف و بدعت و کژاندیشی معرفی کرد و بدینوسیله از خود نامی جاودانه و ماندگار در تاریخ باقی گذاشت.

به منظور آشنایی با شخصیت علمی و خدمات فرهنگی استاد مطهری، مراحل تحصیل، تدریس و فعالیتهای علمی و فرهنگی ایشان را در چند محور مورد توجه قرار می دهیم.

استعداد و نبوغ

یکی از ویژگیهای استاد مطهری که نقش مهمی در برجستگی و شخصیت علمی کم نظیر وی دارد، برخورداری از استعداد و نبوغ فوق العاده و قدرت فراگیری زیاد مطالب علمی است. وی درباره این ویژگی خود می گوید: «افراد از نظر استعداد و یاد گرفتن و فراگیری مطالب علمی بر دو گونه اند برخی در سنین جوانی از قدرت فوق العاده ای برخوردارند و تا چند سال می توانند به شدّت بیاموزند ولی وقتی به اصطلاح پابه سن می گذارند، دیگر گویی استعداد آنها خشک می شود و فقط به هر آنچه که تا آن موقع آموخته اند اکتفا می کنند و به اصطلاح از کیسه می خورند. عموم افراد و دانشمندان از این سنخ اند اما در مورد برخی مطلب طور دیگری است یعنی همیشه دارای قدرت فراگیری اند. من از این دسته ام من امروز بیشتر از گذشته در خودم آمادگی برای آموختن احساس می کنم من امروز دلم می خواهد که دائماً مطالعه کنم و بیاموزم و تدریس کنم و بیاموزانم. یکی از تفضلات الهی این است که در حالی که بسیاری از دانشمندان اهل نظر هر چند سال یکبار درنظریات خود تجدید نظر می کنند و به اصطلاح تغییر رأی می دهند و گاه تا آخر عمر به چندین عقیده متناوب و متضاد گرایش پیدا می کنند، من از ابتدای جوانی تا حال، حتی یک سطر هم ننوشته ام که بعداً ببینم غلط بوده است. بحمداللّه هرچه از همان روزهای اول تا حالا نوشته ام و اندیشیده ام، هنوز بر همان عقیده ام.»(1)

استاد بزرگ او علامه طباطبایی این ویژگی را مورد تأکید قرار داده است: «مرحوم مغفور مطهری دانشمندی بود متفکر و محقق، دارای هوش سرشار و فکری روشن و ذهنی واقع بین.»(2)

حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای نیز پس از بیان عوامل مؤثر در تکوین (تَکوُّن وشکل گیری)شخصیت آیت اللّه مطهری می افزاید «آن چیزی که همه این استفاده ها را برای آقای مطهری ممکن می کرد استعداد قوی این مرد بود. این مرد دارای استعداد فکری بسیار زیادی بود، یک مغز بزرگ بود.»(3)

تحصیلات

استاد مطهری اولین گامهای علمی خود را با حضور در مکتب خانه نزد فردی به نام شیخ علی قلی آغاز کرد، به واسطه شور و اشتیاق فراوان به درس، صبح نخستین روز، در حالی که کتابی زیر بغل داشت قبل از سایر شاگردان به مکتب خانه رفت و منتظر ماند و در همین حال بر روی کتاب خود به خواب رفت. وی در مکتب خانه به یادگیری قرآن و خواندن و نوشتن پرداخت. در سن ده سالگی تحصیلات قدیم را شروع کرد و در محضر پدر خویش مقدمات را آغاز نمود و در سال 1313 ش در سن پانزده سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد مقدس رفت و در مدرسه ابدال خان مقدمات علوم اسلامی را دنبال نمود.

به دنبال بسته شدن مدارس علمیه به دستور رضاخان و نیز در پی تخریب منزل پدریش در فریمان توسط عمال رضاخانی، مجبور به ترک حوزه علمیه مشهد و بازگشت به فریمان شد. در طول مدت اقامت دو ساله خود در فریمان، ایام خود را با مطالعه آثار تاریخی سپری می کرد که آثار فراوانی را در زندگی ایشان بر جای گذارد، «من هرچه مایه مطالعات تاریخی دارم، مربوط به همان دو سالی است که از مشهد به فریمان برگشتم.»(4)

استاد در سال 1315 به منظور تکمیل تحصیلات و بهره مندی از اساتید حوزه علمیه قم و نیز حضور در جوار حرم حضرت معصومه(ع) به قم عزیمت کرد و در مدرسه فیضیه اقامت گزید و با شرکت در دروس اساتید بزرگوار قم، به کسب علم و معنویت پرداخت.

وی در قم، کتاب مطول را نزد شهید آیت اللّه شیخ محمد صدوقی و شرح لمعه را نیز در محضر مرحوم آیت اللّه حاج آقا شهاب الدین نجفی مرعشی و کفایه را نیز نزد آیت اللّه محقق داماد تلمذ کرد و درس خارج فقه را با حضور در دروس حضرات آیات عظام حجت، صدر و خوانساری آغاز و سالها در درس خارج آقای حجت شرکت کرده و به دلیل تلاش و فعالیتهای علمی از ایشان جایزه دریافت نمود.

یکی از اساتیدی که شهید مطهری بهره های علمی، روحی و معنوی بسیاری از او برد، امام خمینی(رض) بود ایشان به مدت 12 سال در درس امام شرکت کرد و یک دوره کامل درس خارج اصول را نزد ایشان فرا گرفت. این درس به درخواست خود استاد و یکی از دوستانش گفته شد و اولین دوره خارج اصول امام بود که به غیر از آن دو، حدود ده تن دیگر از فضلا در آن شرکت می کردند.

امام خمینی شخصیتی الهی و روحانی بود که شهید مطهری گمشده خود را در وجود او یافت، «بعد از مهاجربت به قم، گمشده خویش را در شخصیتی دیگر یافتم.»(5)

استاد همچنین در درس منظومه و عرفان امام شرکت می کرد و اسفار ملاصدرا را به همراه چند تن از فضلا به طور خصوصی از محضر امام آموخت.

مطهری از حضور خود در درس حکمت الهی در محضر امام خمینی چنین یاد کرده است. «آن ایام، تازه با حکمت الهی اسلامی آشنا شده بودم و آن را نزد استادی که...الهیات اسلامی را واقعاً چشیده و عمیق ترین اندیشه های آن را دریافته بود و با شیرین ترین بیان آنها را بازگو می کرد، می آموختم. لذت آن روزها و مخصوصاً بیانات عمیق و لطیف و شیرین استاد از خاطره های فراموش ناشدنی عمر من است.»(6)

علاوه بر دروس فوق، درس اخلاق امام از جمله درسهایی بود که شهید مطهری را به شدت شیفته خود ساخته بود و با عشق و علاقه فراوان در آن شرکت می کرد و به کسب معنویت و ایمان می پرداخت.

استاد مطهری همچنین به مدت ده سال از محضر آیت اللّه بروجردی در درس خارج فقه و اصول بهره برد و به عنوان یکی از شاگردان مبرز و ممتاز ایشان به شمار می رفت. شهید مطهری می گفت: «به روش فقاهت ایشان ایمان دارم و معتقدم که باید تعقیب و تکمیل شود.»(7)

وی یکی از شاگردان مقیّد و دائمی درس آیت اللّه بروجردی و مورد توجه خاص ایشان بود به گونه ای که اگر روزی او در درس حاضر نمی شد استاد در میان خیل شاگردان غیبت او را حس می کرد. نقل است که روزی آیت اللّه بروجردی از گذر معروف «خان» برای تدریس به طرف صحن مطهر حضرت معصومه(س) می رفت، از دور ملاحظه کرد که آقای مطهری به طرف دیگری می رود، از اطرافیان سؤال کرد آقای مطهری کجا می رود الآن وقت درس است.(8)

یکی از اساتید برجسته شهید مطهری در زمینه فلسفه و علوم عقلی، مرحوم علامه طباطبایی است.

وی از سال 1323 یعنی در حالی که 25 سال از عمر خود را سپری کرده بود، به آموزش فلسفه روی آورد و این در حالی است که علاقه به علوم عقلی و اساتید این فن از سالهای قبل در او بوجود آمده بود و همواره به دنبال مطالعه و آشنایی با اینگونه آثار بود. وی می گوید: «تحصیل رسمی علوم عقلی را از سال 23 شمسی آغاز کردم. این میل را همیشه در خود احساس می کردم که با منطق و اندیشه مادیین از نزدیک آشنا گردم، آرا و عقاید آنها را در کتب خودشان بخوانم، دقیقاً یادم نیست. شاید در سال 25 بود که با برخی کتب مادیین که از طرف حزب توده ایران به زبان فارسی منتشر می شد و یا به زبان عربی در مصر مثلاً منتشر شده بود آشنا شدم. کتابهای دکتر تقی ارانی را هرچه می یافتم به دقت می خواندم و چون در آن وقت به علت آشنا نبودن با اصطلاحات فلسفی جدید، فهم مطالب آنها بر من دشوار بود، مکرر می خواندم و یادداشت بر می داشتم و به کتب مختلف مراجعه می کردم، بعضی از کتابهای ارانی را آن قدر مکرر خوانده بودم که جمله ها در ذهنم نقش بسته بود...»(9)

آیت اللّه مطهری در سال 1329 در درس علامه طباطبایی حضور یافت و به فراگیری الهیات شفا پرداخت. در همان سالها، به اتفاق گروهی از فضلا در جلسات هفتگی شبهای پنجشنبه مرحوم علامه شرکت می کرد. این درس بعدها به صورت کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» درآمد و با مقدمه و پاورقی و توضیحات مفصل و ارزنده استاد مطهری انتشار یافت. در این جلسات روش کار بدین صورت بود که استاد مطهری، مقالات را از قبل آماده می کرد و در جلسه می خواند و توضیح می داد و به سؤالات پاسخ داده می شد و گاهی متن را تغییر داده و پرسشها و پاسخها را بر آن می افزود.

حضور استاد مطهری در درس علامه طباطبایی، حضور عالمانه، محققانه و بسیار مفید و سازنده بود علامه درباره هوش و فهم دقیق شهید مطهری چنین می گوید: «مخصوصاً مرحوم مطهری یک هوش فوق العاده داشت و حرف از او ضایع نمی شد، حرفی که می گفتیم می گرفت و به مغزش می رسید.علاوه بر مسأله تقوی و انسانیت و جهات دیگر اخلاقی که انصافاً داشت، یک هوش فراوانی هم داشت وهرچه می گفتیم، هدر نمی رفت، مطمئن بودم که هدر نمی رود. بنده وقتی که ایشان به درسم می آمدند، حالت رقص پیدا می کردم از شوق و شعف، به جهت اینکه انسان می داند هرچه می گوید، هدر نمی رود و محفوظ است.»(10)

پس از مدت پنج سال که از اقامت آیت اللّه مطهری در قم می گذشت، تقدیر روزگار بر این شد تا در تابستان 1320 به بهانه فرار از گرمای قم به اصفهان عزیمت نماید. این سفر، زمینه ای برای آشنایی با استاد یا عالم بزرگ میرزا علی آقا شیرازی و بهره مندی از منش و روش آن بزرگوار را فراهم نمود و بدینوسیله او را با عالم پهناور نهج البلاغه امیرالمؤمنین آشنا ساخت.

«تا آنکه در تابستان سال 1320، پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم برای فرار از گرمای قم به اصفهان رفتم، تصادف کوچکی مرا با فردی آشنا با نهج البلاغه آشنا کرد. او دست مرا گرفت و اندکی وارد دنیای نهج البلاغه کرد. آن وقت بود که عمیقاً احساس کردم این کتاب را نمی شناختم و بعدها مکرر آرزو کردم که ای کاش کسی پیدا شود و مرا با دنیای قرآن نیز آشنا سازد. از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد مورد علاقه ام قرار گرفت و محبوبم شد گویی کتاب دیگری است غیر آن کتابی که از دوران کودکی آن را می شناختم، احساس کردم که دنیای جدیدی را کشف کرده ام.»(11)

تدریس در حوزه

سنت حوزه های علمیه همواره بر این اساس بود که معمولاً طلاب و روحانیون در کنار تحصیل، به تدریس نیز اشتغال داشتند.

استاد مطهری نیز در دوران اقامت، در قم، در کنار تحصیل، به تدریس نیز مشغول شد. ابتدا تدریس ادبیات را عهده دار شد و پس از آن کتابهای: شرح مطالع در علم منطق، شرح تجرید در علم کلام، شرح منظومه در فلسفه، رسائل، مکاسب و کفایه را تدریس نمود.

استاد که دروس طلبگی خود را به شایستگی خوانده و فهمیده بود و از روحانیون ممتاز در حوزه به شمار می رفت و مراتب علمی بالایی بدست آورده بود. به زودی در شمار اساتید بنام حوزه قرار گرفت و حوزه درسش، زبانزد اهل علم شد.

وی پس از عزیمت به تهران نیز ارتباط خود را با طلاب و روحانیون حوزه علمیه قم قطع ننمود و با برگزاری کلاس درس، به تعلیم و تربیت آنها ادامه داد. و از سال 1351 تا 1357 هفته ای سه روز به قم می رفتند و دروس مهمی مانند فلسفه هگل، معارف قرآن، منظومه و اسفار را تدریس می کرد.

ایشان همچنین پس از اقامت در تهران، در مدرسه علمیه مروی به تدریس شرح منظومه، دانشنامه علایی و شفای ابن سینا پرداخت و حدود 20 سال در این مدرسه، به آموزش و تربیت طلاب و محققین علوم و فرهنگ اسلامی توفیق یافت.

استاد مطهری پشتکار عجیبی در تدریس داشت. یکی از شاگردان وی نقل می کند: «تنها استادی که در مدرسه مروی سراغ داشتم که قبل از اذان صبح به مدرسه می آمد و نماز صبح را در مدرسه می خواند، استاد مطهری بود. با وجود آنکه در خیابان آبشار منزل داشت از آنجا قبل از اذان صبح حرکت می کرد و می آمد و یک استکان چای می خورد و نماز صبح را ادا می کرد و می نشست، درسش را شروع می کرد و این درس همینطور شاید تا ساعت 8 یا 9 ادامه داشت.»(12)

آیت اللّه مطهری علاوه بر تدریس علوم رایج در حوزه های علمیه، از نظر فکری نیز تأثیرات فراوانی در میان روحانیون و حوزه های علمیه از خود بر جای گذارد، حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای درباره نقش شهید مطهری در حوزه های علمیه چنین می گویند: «من آقای مطهری را به وجود آورنده یک جریان روشنفکرانه روحانی در حوزه های علمیه می دانم. شما در حوزه های علمیه، طلاب جوانی که شاگردان آقای مطهری بودند( چه با واسطه و چه بی واسطه) و بعدها هر کدام توانستند منشأ آثار فراوانی بشوند، زیاد می بینید. من باید مطلبی را که در مورد خودم به آقای مطهری گفتم در اینجا بیان کنم.

...به ایشان گفتم: من شاگرد شما هستم، تعجب کرد و گفت: شما پیش بنده درس نخوانده اید، حقیقتاً بنده پیش استاد مطهری درس نخوانده ام اما یکی از عناصری که بنیه اصلی فکری اسلامی من را پایه گذاری کرده است. سخنرانیهای بیست سال پیش آقای مطهری است.»(13)

مهاجرت به تهران

آیت اللّه مطهری با آنکه علاقه زیادی به حوزه علمیه قم داشت. اما در سال 1331 به تهران مهاجرت کرد که نقطه عطفی در زندگی ایشان به شمار می رود.

حضور استاد در دانشگاه را نباید محدود به تدریس چند واحد درسی نمود، بلکه دارای آثار و برکات بسیار دیگری بود همچون: تحقیق و پژوهش، ارائه کنفرانس های علمی، مسافرتهای علمی، شرکت در سمینارها، گفت و گو با اساتید و شخصیتهای علمی، ایراد سخنرانی در جمع اساتید، دانشگاهیان، معلمان و...، شناخت نیازهای فکری دانشجویان و اساتید و جهت دهی به پایان نامه ها.

استاد با حضور در دانشگاه ضمن آشنایی نزدیک با عینیتها و نیازهای جامعه مصمم شد تا برای نیازهای زمان و مشکلات فرهنگی و اجتماعی پاسخی مناسب بیابد و به انبوه سؤالاتی که نسل جوان با آن روبرو بود پاسخ دهد و قشر تحصیل کرده دانشگاهی را از انحرافات، شبهات دور کند تا مبادا در دام افکار الحادی و منحرف گرفتار شوند.

نحوه اشتغال استاد مطهری در دانشگاه بدین صورت است که در سال 1333، دانشکده الهیات آگهی استخدام یک نفر دانشیار را در رشته علوم معقول و منقول در روزنامه ها منتشر کرد، در پی انتشار این آگهی،آقای مطهری داوطلب استخدام شد و تقاضایی را برای دانشکده الهیات فرستاد.

وی پس از آن در امتحان کتبی شرکت کرد و با موفقیت آنرا پشت سرگذارد. آقای محمد تقی مطهری برادر استاد می گوید: «در روز امتحان شفاهی، میرزا احمدخان سعیدی، رئیس هیئت ممتحنه گفت: «مطهری امتحان کتبی را به این خوبی داده است، حال ببینیم آزمون شفاهی را چه می کند؟» مرحوم راشد، مدیر گروه فلسفه و حکمت اسلامی به استاد گفت: «آقای مطهری! ما دیگران را با بحث های خودمان امتحان می کنیم ولی شما را با یک بحث تفألی امتحان می کنیم.» کتاب امتحانی، منظومه ملاهادی سبزواری بود. تفألی کتاب را باز می کنند.

استاد مطلب را شروع می کند. بحث را از منظومه به اشارات می برد و از اشارات به اسفار. دراین هنگام راشد رو به استاد می کند و می گوید: «صبر کن! ما از بیست بالاتر نداریم، این نمره بیست. حال، مطلب را دامه بده تا ما استفاده کنیم.» جلسه تعطیل می شود.استاد می شود شاگرد و شاگرد می شود استاد.استاد مطهری یک ساعت و نیم صحبت می کند و مطلب را به پایان می رساند. راشد می گوید: «واقعاً بهره بردم» این جمله را دوباره تأکید می کند.

ایام عید بود که استاد با من تماس گرفت و گفت: «بیا با هم به منزل راشد برویم» اتفاقاً، یک دانشجوی دانشکده حقوق هم آنجا بود. وی، از آقای راشد سؤالی کرد: آقای راشد، بی درنگ گفت: «استاد نشسته اند. دیگر جای من نیست.»استاد مطهری خودش را جمع کرد و گفت: «آقای راشد! من کجا و شما کجا؟» آقای راشد گفت: «بی تعارف می گویم: تو از من با سوادتری. می نمی دانستم این قدر باسوادی.»(14)

بدین ترتیب استاد مطهری از ابتدای حضور در دانشگاه نبوغ خود را نشان داد و خوش درخشید.

در تاریخ 2/7/34 صلاحیت علمی استاد در دانشگاه مورد تصویب قرار گرفت و ایشان از روز بیستم آبان تدریس در دانشکده الهیات را آغاز کرد.و در مدت حضور خود در دانشگاه، در دوره های لیسانس و دکترای دانشکده الهیات و معارف اسلامی، به تدریس دروس کلیات علوم اسلامی شامل منطق، فلسفه، کلام، عرفان، اصول فقه، حکمت عملی، فلسفه مشتمل بر شرح منظومه و الهیات شفا، مقاصد الفلاسفه غزالی و نیز تاریخ فلسفه، سیر فلسفه اسلامی، تاریخ مجادلات اسلامی و روابط فلسفه و عرفان پرداخت.

استاد در تاریخ 12/9/50 به عنوان مدیر گروه فلسفه و حکمت اسلامی انتخاب شد. ودر تاریخ 1/4/53 حکم استادی به ایشان ابلاغ شد، ایشان پس از سالها تلاش و فعالیت مستمر علمی و خدمات ارزنده خالصانه در محیط دانشگاه در تاریخ 19/6/56 بازنشسته شد.

حضور 23 ساله استاد مطهری در دانشگاه را باید یکی از درخشانترین دوران زندگی سراسر تلاش و خدمت وی دانست که با همتی بلند و عزمی راسخ توانست آثار،برکات و خدمات چشمگیری را در مجامع علمی و در میان دانشگاهیان از خود بر جای گذارد.

اگراستاد فرصتی را که برای تدریس و تحقیق در دانشکده الهیات صرف کرد، در حوزه علمیه قم به تحقیق و تدریس علوم اسلامی می پرداخت. بدون تردید در ردیف یکی از مراجع بزرگ و بنام تقلید قرار می گرفت و شاید می توانست تغییراتی و اصلاحاتی را نیز در سیستم آموزشی، تحقیقی و علمی حوزه به وجود آورد که همواره دغدغه او بود. امام خمینی در نامه ای که از نجف برای ایشان فرستادند نگرانی خود را از دور بودن استاد از حوزه علمیه قم ابراز داشتند.(15) و در چند نوبت از نجف به آقای پسندیده یا به آقای اشراقی دامادشان نامه نوشتند که «آقای مطهری را به قم بیاورید و نگهدارید، در قم بماند و به تدریس مشغول باشد.»

تألیفات و آثار

علامه مطهری از جمله محققان و متفکران اسلامی است که با تمام توان و با جدیت و پشتکار به دفاع از مبانی اسلام پرداخت و با درک دقیق شرایط و شناخت نیازهای زمان و آگاهی از شبهات، ابهامات و سؤالات نسل جوان، اقدام به پاسخگویی نمود. ایشان می گوید: «این بنده از حدود بیست سال پیش که قلم به دست گرفته مقاله یا کتاب نوشته ام، تنها چیزی که در همه نوشته هایم آن را هدف قرار داده ام، حل مشکلات و پاسخگویی به سؤالاتی است که در زمینه مسائل اسلامی در عصر ما مطرح است. نوشته های این بنده برخی فلسفی، برخی اجتماعی، برخی اخلاقی، برخی فقهی، برخی تاریخی است. با این حال موضوعات این نوشته ها کاملاً با یکدیگر مغایر است. هدف کلی از همه اینها یک چیز بوده و بس: «دین مقدّس اسلام یک دین ناشناخته است. حقایق این دین تدریجاً درنظر مردم، واژگونه شده است، و علت اساسی گریز گروهی از مردم تعلیمات غلطی است که به این نام داده می شود... بدین سبب این بنده وظیفه خود دیده است که در حدود توانایی در این میدان انجام وظیفه نماید.»(16) استاد هدف فوق را سرلوحه تألیفات و آثار خویش قرار داد و بدین منظور در هر زمینه ای که احساس نیاز کرد که باید دست به قلم برد، وارد شد و کتابی را به نگارش درآورد. تنوع آثار آن متفکر بزرگ در فقه، اصول، فلسفه، کلام، تایخ، قرآن، حقوق، اخلاق، و امور اجتماعی و سایر رشته ها که همگی از اتقان، انسجام، استحکام و جاذبیت برخوردار است، نشانه عمق و گستره دریای دانش و عظمت و والایی اندیشه و تفکر ایشان است.

همین افتخار او را بس است که شخصیتی همچون امام خمینی که اسلام شناسی متفکر و عالم و مجتهدی بزرگ است، تمامی آثار او را مفید، خوب و انسان ساز بداند.(17)

از اینرو باید استاد مطهری را یکی از موفقترین نویسندگان و محققانی دانست که موفق شد با نسل امروز و جوانان ارتباط برقرار کند واسلام ناب و راستین را به دور از هرگونه التقاط و انحراف و تحجر و کژاندیشی برای این نسل معرفی نماید و آنها را با اسلام آشنا و مأنوس کند.

بررسی مجموعه آثار و تألیفات آیت اللّه مطهری که قریب یکصد جلد می باشد، در این نوشتار مقدور نیست ولی به اجمال باید گفت که اولین مقاله استاد در سال 1332 در نشریه حکمت قم انتشار یافت.

اولین اثر استاد هم مقدمه و پاورقی بر جلد اول اصول فلسفه و روش رئالیسم است که در اسفند 1332 منتشر شد. متن کتاب نوشته مرحوم علامه طباطبایی است ولی با توجه به اختصار و دشواری فهم آن، از علامه تقاضای نوشتن شرحی بر آن شد، علامه این کار را بر عهده شهید مطهری واگذار کرد که خوشبختانه استاد به خوبی و شایستگی تمام آن را به انجام رساند و منتشر کرد. این کتاب نقش بسیار مؤثری در اثبات بی پایگی فلسفه مادی داشته است و از عمیق ترین و تحقیقی ترین آثار استاد مطهری به حساب می آید.

آثار فلسفی علامه مطهری متجاوز از 25 جلد می باشد.

استاد مطهری علاوه بر تألیف و انتشار دهها جلد کتاب ارزشمند در موضوعات مختلف هرگاه مطلب غیر واقعی و مخالف مبانی اسلام در نشریه ای منتشر می شد در صورت امکان اقدام به پاسخگویی و رفع شبهه می نمود از جمله در سال 1345 ابراهیم مهدوی در مجله زن روز، مطالبی در مورد حجاب و زن نوشت استاد مطهری در سلسله مقالاتی در 33 قسمت به تبیین و تشریح حقوق زن در اسلام پرداخت که بعدها با عنوان «نظام حقوق زن در اسلام» منتشر شد.

فعالیتهای فرهنگی دیگر

آیت اللّه مطهری به موازات تدریس و تألیف، با حضور در مجامع علمی و فرهنگی و ایراد سخنرانی، خدمات بزرگی را به اسلام و فرهنگ اسلامی نمود. گرچه سخنرانیهای استاد پس از ورود به تهران اولین سخنرانیهای ایشان به حساب نمی آید، ولی می توان آنرا سر فصل جدیدی در زندگی وی دانست.

سال 1334 اولین سالی بود که از استاد برای سخنرانی در انجمن های اسلامی دانشجویان دعوت به عمل آمد. در سالهای 1337 و 1338 که انجمن اسلامی پزشکان تشکیل شد، استاد از سخنرانان اصلی انجمن بود. به طوری که در سالهای 1340 تا 1350 آن بزرگوار تنها سخنران انجمن بود. وی در این جلسه مسایل فلسفی، فقهی و ایدئولوژیکی اسلام را در زمینه های اصول پنجگانه توحید،عدل، نوبت، امامت، معاد، مسأله زن از دیدگاه قرآن، مباحث اقتصاد اسلامی، بیمه و بانکداری در اسلام و مسأله بردگی را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد که بعدها در قالب کتاب منتشر شدند.

استاد چند سخنرانی در سلسله کنفرانسهای علمی درباره عرفان و حکمت حافظ در دانشکده الهیات و معارف اسلامی ایراد کرد که با عنوان عرفان حافظ به چاپ رسیده است.

به مرور سخنرانیهای استاد اوج گرفت و بیشتر دانشگاهها و مراکز علمی سراسر کشور را زیر پوشش خود قرار داد و استاد به عنوان خطیبی بلندآوازه، فیلسوفی صاحب نظر، اسلام شناسی متبحر و عالمی جامع در علوم منقول و معقول ظاهر شد و به تبلیغ دین و دفاع از اصول اسلام و هدایت جوانان پرداخت.

استاد مطهری همچنان که در تألیف و آثار خود دقتهای لازم و وقت کافی می گذاشت و مطالبی منسجم، متقن و محکم ارائه می داد، برای مطالعه سخنرانی های خود نیز وقت کافی در نظر می گرفت و با مطالعات جامع و لازم به مباحث خویش عمق و غنا می بخشید و مطالبی نو و بدیع ارائه می نمود. یکی از دوستان استاد مطهری نقل می کند که یک بار استاد مطهری را برای سخنرانی دعوت کردند و او با تواضع و صراحت تمام گفت: «آمادگی لازم جهت این سخنرانی نیافته ام، من برای هر سخنرانی، حداقل 20 ساعت مطالعه دارم.»(18)

این چنین بود که سخنرانی های شهید مطهری مورد استقبال گسترده مجامع علمی و فرهنگی شهرهای مختلف قرار گرفت و روز به روز بر دعوت از ایشان برای ایراد سخنرانی افزوده می شد.

بالأخره رژیم پهلوی، روشنگری ها و هدایت های آیت اللّه مطهری را تحمّل نکرد و ساواک در سال 1354 ایشان را ممنوع المنبر نمود. ساواک در یکی از اسناد خود چنین آورده است: «نامبرده بالا یکی از روحانیون ناراحت و افراطی است که اکثراً در بالای منبر مبادرت به اظهارات خلافی می نماید خواهشمند است دستور فرمائید مشارالیه را ممنوع المنبر نموده و از نتیجه این سازمان را آگاه سازند.»

ممنوع المنبر بودن ایشان تا آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت.

همچنین استاد مطهری همزمان با تحصیل، در ایام تبلیغی به همراه سایر همراهان، اقدام به سفرهای تبلیغی می نمود و راهی مناطق مختلف می شد سفر به اراک، همدان، اصفهان و نجف آباد از آن جمله بود.

تأسیس حسینیه ارشاد

استاد مطهری در راستای فعالیتهای فرهنگی خود، از سالها پیش در فکر تأسیس یک مرکز دینی، علمی، فرهنگی و تحقیقی برای آموزش معارف اسلامی و انتقال تعالیم دینی به نسل جوان و عموم مردم بود. این ایده تا حد زیادی با تأسیس حسینیه ارشاد در سال 1346 محقق شد.

استاد که خود در تأسیس حسینیه ارشاد نقش مهمی داشت و از اعضای هیأت مدیره آن بود، امیدوار بود که این مرکز بتواند در شناساندن اسلام و ایدئولوژی اسلام و تعالیم دینی، توفیق مطلوبی به دست آورد، از این رو با عشق و علاقه زیاد، قسمتی از وقت خود را صرف اداره آن نمود، ایشان در شرائطی «حسینیه ارشاد» را مرکز نشر و ترویج دین، عقاید اسلامی و معارف دینی در طول سال نمود که «حسینیه ها» تداعی گر روضه خوانی و عزاداری سالار شهیدان، آنهم به صورت ناقص در ماههای محرم و صفر بود. وی علاوه بر برگزاری مجالس عزاداری سالار شهیدان به شکل صحیح و منطقی، حسینیه را مرکز تفکر و خردمندی کرد و بنیان فکری و فرهنگی جامعه را در راستای اهداف شهادت امام حسین(ع) قرار داد و با فعالیتهای خود در این مرکز ثابت کرد که حسینیه نه تنها مکان عزاداری، بلکه پایگاه بزرگ اندیشه اسلامی است.

استاد مطهری در زمینه دعوت دانشمندان اسلامی برای همکاری علمی با حسینیه نقش بسیار مؤثری داشت، خود نیز سخنرانی های متعددی در آنجا ایراد می نمود که سه عنوان از آنها عبارت است از: تحریفات در واقعه تاریخی عاشورا، حماسه حسینی، جاذبه و دافعه علی(ع).

متأسفانه علیرغم تلاشها و فعالیتهایی که استاد مطهری در حسینیّه ارشاد انجام داد و سعی نمود، این مرکز را از افراط و تفریط دور نگهدارد ولی به دلیل کارشکنیها و خود سری های مدیر داخلی حسینیه ارشاد و بی اعتنایی به استاد مطهری در انتخاب سخنران، انتخاب مجلس، جلسات گوناگون و چاپ و نشر، استاد مطهری، به ناچار در سال 1349 از فعالیت در حسینیه کناره گیری کرد.

وی در بیان علت کناره گیری خود چنین می گوید: «خوب نمی شود که ما یک مؤسسه را به وجود آورده ایم، مردم اینجا را متعلق به ما می دانند، ما ندانیم اینجا کی سخنرانی می کند یا مثلاً چه موقع کتابش می خواهد چاپ بشود یا چه مطالبی گفته می شود.»

یکی دیگر از فعالیت های تبلیغی آیت اللّه مطهری، در مسجدالجواد تهران بود که در سالهای 1349، 1350 و 1351 عهده دار مسؤولیت آن بود و در بیشتر موارد سخنران اصلی مسجد بود و موضوعات آن بیشتر جنبه قرآنی داشت.

مطالبی که در این نوشتار درباره شخصیت علمی و فرهنگی آیت اللّه مطهری بیان شد، همه نشانگر عشق و علاقه فراوان به امور علمی، فرهنگی، تبلیغی و تألیف کتاب است. تداوم این برنامه آرزویی بود که استاد پس از پیروزی انقلاب داشت.

شهید آیت اللّه مفتح نقل می کند: در سال گذشته در اوج مبارزات به من می فرمود: «به خدا اگر امام و رهبر ما پیروز بشود، هیچ پستی من نمی خواهم، هیچ مقامی نمی خواهم، برای همین زندگی که الآن دارم، کتابخانه ام برای من بهترین لذت است، من همین را می خواهم که بنشینم و کتاب بنویسم، بنشینم و تحقیق کنم، بنشینم از اسلام عزیز دفاع کنم، این هدف من است.»(19)

http://www.mortezamotahari.com/fa/articleview.html?ArticleID=79048

فیلسوف شهیر و حکیم فرزانه، علامه شهید مطهری(ره) کتابی دارد به نام “جاذبه و دافعه علی(ع) “ این کتاب مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش، در مقدمه، کلیاتی درباره جذب و دفع به طور عموم و جاذبه و دافعه انسان هابه طور خصوص بحث شده است. در بخش اول جاذبه علی(ع) که همواره دل هایی را به سوی خود کشیده و می کشد و فلسفه آن و فایده و اثر آن، موضوع بحث قرار گرفته است. در بخش دوم، دافعه نیرومند آن حضرت که چگونه عناصری را به سختی طرد می کرد توضیح و تشریح شده است. استاد شهید در این کتاب ثابت نموده که علی(ع) دو نیرویی بوده است و هرکس که بخواهد در مکتب او پرورش یابد باید دو نیرویی باشد. با این مقدمه کوتاه اینک فرازهایی از دیدگاه آن شهید بزرگوار را پیرامون شناخت وی از شخصیت ملکوتی حضرت علی(ع) به صورت اختصار خواهیم آورد ؛

1. تاثیر علی(ع) بر روی انسان ها: یکی ازجوانب و نواحی وجود این شخصیت عظیم، ناحیه تاثیر او بر روی انسان ها به شکل مثبت یا منفی است و به عبارت دیگر “جاذبه و دافعه” نیرومند اوست که هنوز هم نقش فعال خود را ایفا می نماید.

2. امتیاز اساسی علی(ع:) امتیاز اساسی علی(ع) و سایر مردانی که از پرتو حق روشن بوده اند این است که علاوه بر مشغول داشتن خاطرها، به دل ها و روح ها نور و حرارت و عشق و نشاط و ایمان و استحکام می بخشند.

3. خاصیت و مکتب علی(ع:) در علی(ع) هم خاصیت فیلسوف است و هم خاصیت رهبر انقلابی و هم خاصیت پیر طریقت و هم خاصیتی از نوع خاصیت پیامبران. مکتب او هم مکتب عقل و اندیشه است و هم مکتب شور و انقلاب و هم مکتب تسلیم و انضباط و هم مکتب حُسن و زیبایی و جذبه و حرکت.

4. بیان اوصاف علی(ع:) پیش از آنکه امام عادل برای دیگران باشد و درباره دیگران به عدل رفتار کند خود شخصا موجودی متعادل و متوازن بود. کمالات انسانیت را باهم جمع کرده بود. هم اندیشه ای عمیق و دور رس داشت و هم عواطفی رقیق و سرشار، کمال جسم و کمال روح را توام داشت. شب هنگام عبادت از ماسِوی می برید و روز در متن اجتماع فعالیت می کرد. روزها چشم انسان ها مواسات و از خودگذشتگی های او را می دید و گوش هایشان پند و اندرزها و گفتارهای حکیمانه اش را می شنید و شب ، چشم ستارگان اشک های عابدانه اش را می دید و به گوش ، آسمان ، مناجات های عاشقانه اش را می شنید. هم مفتی بود وهم حکیم، هم عارف بود و هم رهبر اجتماعی، هم زاهد بود و هم سرباز، هم قاضی بود و هم کارگر، هم خطیب بود و هم نویسنده، بالاخره به تمام معنی یک انسان کامل بود با همه زیبایی هایش.

5. علی(ع) شخصیت دو نیرویی: علی(ع) از مردانی است که هم جاذبه دارد و هم دافعه و جاذبه و دافعه او سخت نیرومند است. شاید در تمام قرون و اعصار، جاذبه و دافعه ای به نیرومندی جاذبه و دافعه علی(ع) پیدا نکنیم. دوستانی دارد عجیب، تاریخی، فداکار، با گذشت، از عشق او همچون شعله هایی از خرمنی آتش سوزان و پرفروغ اند جان دادن در راه او را آرمان و افتخار می شمارند ودر دوستی او همه چیز را فراموش کرده اند. از مرگ (شهادت) علی(ع) سالیان، بلکه قرونی گذشت اما این جاذبه همچنان پرتو می افکند و چشم ها را به سوی خویش خیره می سازد. در دوران زندگیش عناصر شریف و نجیب، خداپرستانی فداکار و بی طمع، مردمی با گذشت و مهربان، عادل و خدمتگزار خلق کرد و حول محور وجودش چرخیدند که هرکدام تاریخچه ای آموزنده دارند و پس از مرگش در دوران خلافت معاویه و امویان، جمعیت های زیادی به جرم دوستی او در سخت ترین شکنجه ها قرار گرفتند اما قدمی را در دوستی و عشق علی(ع) کوتاه نیامدند و تا پای جان ایستادند.

6. جاودانه ماندن علی(ع:) علی(ع) اگر رنگ خدا نمی داشت و مردی الهی نمی بود فراموش شده بود. تاریخ بشر قهرمان های بسیار سراغ دارد قهرمان های سخن، قهرمان های علم و فلسفه، قهرمان های قدرت و سلطنت، قهرمان میدان جنگ ولی همه را بشر از یاد برده و یا اصلا نشناخته است اما علی(ع) نه تنها با کشته شدنش نَمُرد بلکه زنده تر شد ،  خود می گوید: “گردآورندگان دارایی ها در همان حال که زنده اند مرده اند و دانشمندان (علمای ربانی) پایدارند تا روزگار پایدار است جسم های آنها گمشده است اما نقش های آنها بر صفحه دل ها موجود است. ”(1) درباره شخص خودش می فرماید: “فردا روزهای مرا می بینید و خصایص شناخته نشده من برایتان آشکار می گردد و پس از تمام شدن جان من و ایستادن دیگری به جای من مرا خواهید شناخت”(2)

در حقیقت علی(ع) همچون قوانین فطرت است که جاودانه می مانند. او منبع فیاضی است که تمام نمی گردد بلکه روز به روز زیادتر می شود و به قول “جبران خلیل جبران” از شخصیت هایی است که در عصر پیش از عصر خود به دنیا آمده اند.

بعضی از مردم فقط در زمان خودشان رهبرند و بعضی اندکی بعد از زمان خویش نیز رهبرند و به تدریج رهبریشان رو به فراموشی می رود. اما حضرت علی(ع) و معدودی از انسان ها با خصایص بیان شده همیشه هادی و رهبرند.

7. علی(ع) تجسم حقیقت: علی(ع) مقیاس میزانی است برای سنجش فطرت ها و سرشت ها، آن که فطرتی سالم و سرشتی پاک دارد از وی نمی رنجد ولو اینکه شمشیرش بر او فرود آید و آن که فطرتی آلوده دارد به او علاقه مند نگردد ولو اینکه احسانش کند. چون علی(ع) جز تجسم حقیقت چیزی نیست او خود می فرماید: “اگر با این شمشیرم بینی مومن را بزنم که با من دشمن شود هرگز دشمنی نخواهد کرد و اگر همه دنیا را بر سر منافق بریزم که مرا دوست بدارد هرگز مرا دوست نخواهد داشت. زیرا که این سخن بر زبان پیغمبر امی جاری گشته که گفت: “یا علی! مؤمن تو را دشمن ندارد و منافق تو را دوست نمی دارد. ”(3)

8. سبب دوستی و محبت علی(ع) در د ل ها: فوق العادگی علی(ع) در چیست که عشق ها را برانگیخته و دل ها را به خود شیفته ساخته و رنگ حیات جاودانی گرفته و برای همیشه زنده است؟ چرا دل ها همه خود را با او آشنا می بینند و اصلا او را مرده احساس نمی کنند بلکه زنده می یابند؟ مسلما ملاک دوستی او جسم او نیست زیرا جسم او اکنون در بین ما نیست و ما آن را احساس نکرده ایم، و با محبت علی(ع) از نوع قهرمان دوستی که در همه ملت ها وجود دارد نیست. هم اشتباه است که بگوییم محبت علی(ع) از راه محبت نیست ،  هم اشتباه است که بگوییم محبت علی(ع) از راه محبت فضیلت های اخلاقی و انسانی است و حب علی(ع) حب انسانیت است. درست است علی(ع) مظهر انسان کامل بوده و درست است که انسان نمونه های عالی انسانیت را دوست می دارد اما اگر علی(ع) همه این فضایل انسانی را که داشت می داشت آن حکمت و آن علم، آن فداکاری ها و از خود گذشتگی ها، آن تواضع و فروتنی ، آن ادب، آن مهربانی و عطوفت، آن ضعیف پروری، آن عدالت، آن آزادگی و آزادیخواهی، آن احترام به انسان، آن ایثار، آن شجاعت، آن مروت و مردانگی نسبت به دشمن، آن سخا و جود و کرم و... اگر علی(ع) همه اینها را داشت می داشت اما رنگ الهی نمی داشت مسلما این قدر که امروز عاطفه انگیز و محبت خیز است نبود. علی(ع) از آن نظر محبوب است که پیوند الهی دارد، دل های ما به طور ناخودآگاه در اعماق خویش با حق سر و سر و پیوستگی دارد و چون علی(ع) را آیت بزرگ حق و مظهر صفات حق می یابند به او عشق می ورزند. درحقیقت پشتوانه عشق علی(ع) پیوند جان ها با حضرت حق است که برای همیشه در فطرت ها نهاده شده و چون فطرت ها جاودانی است مهر علی(ع) نیز جاودان است. نقطه های روشن در وجود علی(ع) بسیار زیاد است اما آنچه برای همیشه او را درخشنده و تابان قرار داده ایمان و اخلاص اوست و آن است که به وی جذبه الهی داده است.

9. علی(ع) مردی دشمن ساز و ناراضی ساز !!: علی(ع) مردی دشمن ساز و ناراضی ساز بود، این یکی دیگر از افتخارات بزرگ اوست. هر آدم هدفدار و مبارز و مخصوصا انقلابی که در پی عملی ساختن هدف های مقدس خویش است مصداق قول خداست که “یُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ: در راه خدا می کوشند و از سرزنش، سرزنشگری بیم نمی کنند. ” (4)

اگر شخصیت علی (ع)، امروز تحریف نمی شد و همچنان که بوده ارائه داده می شد، بسیاری از مدعیان دوستیش در ردیف دشمنانش قرار می گرفتند! علی(ع) در راه خدا از کسی ملاحظه نداشت بلکه اگر به کسی عنایت می ورزید و از کسی ملاحظه می کرد به خاطر خدا بود. قهرا این حالت، دشمن ساز است و روح های پر طمع و پر آرزو را رنجیده می کند و به درد می آورد. در میان اصحاب پیغمبر (ص) هیچ کس مانند علی(ع) دوستانی فداکار نداشت، همچنانکه هیچ کس مانند او دشمنانی این چنین جسور و خطرناک نداشت. مردی بود که حتی بعد از مرگ، جنازه اش مورد هجوم دشمنان واقع گشت. او خود از این جریان آگاه بود و آن را پیش بینی می کرد و لذا وصیت کرد که قبرش مخفی باشد و جز فرزندانش دیگران ندانند، تا آنکه حدود یک قرن گذشت و دولت امویان منقرض گشت، خوارج نیز منقرض شدند و یا سخت ناتوان گشتند، کینه ها و کینه توزی ها کم شد و به دست امام صادق (ع) تربت مقدسش اعلان گشت.

 10. علی(ع) مظهر جامعیت و انسان کامل: یکی از مظاهر جامعیت و انسان کامل بودن علی(ع) این است که در مقام اثبات و عمل با فرقه های گوناگون و انحرافات مختلف روبرو شده و با همه مبارزه کرده است. گاهی او را در صحنه مبارزه با پول پرست ها و دنیا پرستان متجمل می بینیم، گاهی هم در صحنه مبارزه با سیاست پیشه های ده رو و صدرو، گاهی با مقدس نماهای جاهل و منحرف. لذا وجود مقدس حضرت علی(ع) در دوران خلافتش سه دسته را از خود طرد کرد و با آنان به پیکار برخاست؛ اصحاب جمل که  آنان را ناکثین نامید و اصحاب صفین که آنها را قاسطین خواند و اصحاب نهروان یعنی خوارج که  آنها را مارقین می خواند. (5)

11. مبارزه علی(ع) با دو طبقه :  سراسر وجود علی (ع)، تاریخ و سیرت علی (ع)، خُلق و خوی علی (ع)، رنگ و بوی علی (ع)، سخن و گفتگوی علی(ع) درس و سرمشق و تعلیم و رهبری است. همچنان که جذب های علی(ع) برای ما آموزنده و درس است، دفع های او نیز چنین است، ما معمولا در زیارت های علی(ع) و سایرِ اِظهارِ ادبها ، مدعی می شویم که ما دوست دوست تو، و دشمن دشمن تو هستیم. تعبیر دیگر این جمله این است که به سوی آن نقطه می رویم که در جو جاذبه تو قرار دارد و تو جذب می کنی و از آن نقاط دوری می گزینم که تو آنها را دفع می کنی.

علی(ع) دو طبقه را سخت دفع کرده است1؛ - منافقان زیرک. -2 زاهدان احمق.

همین دو درس، برای مدعیان تشییع او کافی است که چشم باز کنند و فریب منافقان را نخورند، تیزبین باشند و ظاهربینی را رها نمایند. [1]

پی نوشتها:  

1. نهج البلاغه، حکمت 139

2. نهج البلاغه، خطبه 149

3. نهج البلاغه، حکمت 42

4. سوره مائده، 54

5. و قبل از آن حضرت، پیغمبر (ص) آنان را به این نام ها نامید که به وی گفت: “ستقاتل بعدی الناکثین و القاسطین و المارقین” پس از من با ناکثین و قاسطین و مارقین مقاتله خواهی کرد. این روایت را ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 201 نقل می کند و می گوید این روایت یکی از دلایل نبوت حضرت ختمی مرتب است، زیرا که اخباری صریح است از آینده و غیب که هیچ گونه تاویل و اجمالی در آن راه ندارد.

http://mortezamotahari.com/fa/ArticleView.html?ArticleID=78784&SubjectID=78489