یکی از عالمان  و حکیمان متشرع عصر صفوی، میرزا حسن لاهیجی گیلانی قمیفرزند ملا عبدالرزاق لاهیجی است. این مقاله به اندیشه و آثار و شرح حال آن حکیم،اختصاص دارد و در چند بخش، تقدیم می‏گردد.

پدر 

او خلف صالح حکیم عارف، متکلم محقق، مولی عبدالرزاق بن علی بن حسین لاهیجی مشهوربه فیاض است. عبدالرزاق یکی از فلاسفه بزرگ شیعه و از متکلمین سرشناس امامیهمی‏باشد. زادگاه وی در لاهیجان از شهرهای گیلان بوده و اقامت و وفاتش در قم صورتگرفته است.

فیاض از شاگردان مبرّز حکیم مشهور صدر المتألهین ملا صدرای شیرازی و داماد آنجناب بوده است. او حکیمی متشرع و در فقه و اصول و فلسفه و کلام و عرفان، صاحب نظربوده است. گویاترین شاهد این مدعا، اشاراتی است که خود آن بزرگوار در دیوان اشعارشبه مناسبتی پیرامون تحصیلات خود می‏نماید؛ بدین عبارت:

 بسی دانش آموختم زاوستاد 

بسی نکته‏ها را گرفتم به یاد 

بسی بوده‏ام با کتاب و دعا 

بسی زهدور بودم و پارسا 

بسی در بغل جزوه دان داشتم 

اگر رندیی بد نهان داشتم 

گهی در فروغ و گهی در اصول

شدم پنجه فرسای هر بُلفضول

چه شبها که در حجره خوابم نبود

که جا داشت نانم که آبم نبود

زفقه و حدیث و اصول و کلام

زتفسیر و آداب و حکمت تمام

پی جمله یک عمر بشتافتم

زهر یک نصیب گران یافتم

گهی نیز در شعر پرداختم

زسحر بیان معجزی ساختم

تألیفات آن دانشمند گرانمایه پر از تحقیقات و ژرف نگریهای فلسفی و کلامی است کهاهم آنها عبارتند از:

 شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی، فیاض دو شرح بر این کتابنگاشته، یکی مبسوط به نام «شوارق الالهام» و دیگری مختصر به نام «مشارق الالهام»،شرح اول در دو جلد به چاپ رسیده ولی نسخه‏ای از شرح دوم تاکنون شناسایی نشدهاست.

 گوهر مرا، به فارسی، که در آن یک دوره مسائل کلامی را بر مبنای مذهب شیعهاثنی عشریه، به صورت شیوا و روان و مختصر بیان کرده است. این کتاب بارها به طبعرسیده و نسخ خطی آن فراوان است.

 سرمایه ایمان، به فارسی، یک دوره کلام است ولی کوتاهتر از رساله سابق، اینکتاب نیز به چاپ رسیده است.

 حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید الاعتقاد فاضل قوشچی.

 دیوان اشعار، او در اشعارش، «فیاض» تخلص می‏کرد و دارای طبعی رسا و موزون بودو قصاید و غزلیاتی به مناسبتهای مختلف سروده، دیوانش مکرر به طبع رسیده است.

فیاض لاهیجی عاقبت در سال 1072قمری در شهر قم دار فانی را وداع کرده و در جواربارگاه ملکوتی حضرت معصومه(س)مدفون گردید. او داماد بزرگ ملاصدرا بوده و سه فرزندداشته، بدین اسامی: میرزا حسن (که شرح حالش موضوع این داستان است.)، ملا محمد باقرکه در سال 1083در هند بوده و اطلاع دیگری از وی در دست نیست، میرزا ابراهیم که مؤلفکتاب القواعد الحکمیه و الکلامیه است.

در بیست و سوم و بیست و چهارم تیر ماه سال 1372ش، کنگره‏ای در بزرگداشت این حکیمعالی مقام در زادگاه وی در لاهیجان برگزار شد.

مادر

همان گونه که ذکر گردید، مادر میرزا حسن، دختر ملاصدرای شیرازی است. این زن فاضلو دانشمند، نامش «بدریه» بوده که در 18ماه رمضان 1019چشم به جهان گشوده است.

وی ملقب به «ام کلثوم» بوده و از زنان عالم و فاضل عصر خود به شمار می‏رفت. تحصیلاتش را نزد پدرش انجام داده و در حدود سال 1034به ازدواج فیاض لاهیجی درآمدونزد وی به تکمیل تحصیلات پرداخت و در اغلب علوم استاد شد.

می‏گویند که وی با علما جلسات علمی برگزار و بافصاحت و بلاغت با آنها بحثمی‏کرد. وفات وی در سال 1090ق. صورت گرفته است. او خواهر «صدریه» و «زبیده» است.

میرزا حسن لاهیجی در نزد چنان پدری و چنین مادری پرورش یافت و مراتب رشد و کمالرا پیمود.

تاریخ و محل تولد

تاریخ دقیق تولد وی در دست نیست. شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده که تولد وی درسال 1045صورت گرفته است. اما درباره محل تولد وی، چون پدرش عبدالرزاق ساکن قم بود ودر همین شهر با دختر ملاصدرا ازدواج کرده، به گمان قریب به یقین، تولد میرزا حسن درشهر قم اتفاق افتاده است. چنان که صاحب ریاض العلماء به این مطلب اشاره کرده وتأکید دارد.

تحصیلات و استادان

میرزا حسن، تحصیلات خود را نزد پدر آغاز و چندین سال از محضر وی استفاده کرد امااز سایر اساتید وی در کتابهای تذکره و شرح، چیزی ذکر نشده و از آثار وی نیز مطلبیدر این زمینه به دست نمی‏آید.

اما اینکه قزوینی در «تتمیم امل الآمل» عنوان نموده که میرزا حسن هنگام فوت پدرشدر سال 1072ق. عاری از فضل و کمال بوده، و بعد از آن توسط شاگردان پدرش تربیتشدم.طلبی است که چندان علمی و تحقیقی به نظر نمی‏رسد. زیرا چند اثر علمی وتحقیقی از میرزا حسن در دست است که قبل از فوت پدرش (سال 1072) تألیف نموده است. مانند مجمع البحرین و حاشیه وافی فیض کاشانی و دیگر آثار، که در بخش آثار بدانهااشاره خواهد شد.

البته این را نیز نباید نادیده گرفت که میرزا حسن لابد مدتهایی را بعد از پدرنزد شاگردان وی تلمّذ نموده و به ظن قوی نزد حکیم قاضی سعید قمی و همچنین شوهر خالهخود، فیض کاشانی تحصیل نموده است.

قزوینی همچنین ذکر می‏کند که او مدتی برای تحصیل به عتبات عالیات (نجف اشرف وکربلا و سامرا) سفر نموده است. و در فقه و اصول در آن سرزمین نزد استادان عصر،شاگردی کرده است، اما تاریخ این سفر و استادان وی در این دیار معلوم نیست.

شاگردان

میرزا حسن لاهیجی پس از آنکه مدتی را در عتبات عالیات بسر برد و در نزد اساتیدبزرگ حوزه‏های علمیه نجف و کربلا استفاده شایان نمود و به مراحل والایی از علم وحکمت دست یافت، آنگاه به شهر مقدس قم بازگشت و به مطالعه، تحقیق، تألیف و تصنیف کتبارزشمند پرداخت و نیز با تکیه بر کرسی تدریس همانند پدر، در مدرسه معصومیه قم،شاگردان فاضلی را تربیت نمود. در اینجا تنها به ذکر چند تن از این شاگردان که درکتب تراجم نامی از آنها برده شد، بسنده می‏گردد:

- 1میر عبدالرحمن فرزند سید کمال الدین.

نصر آبادی در کتاب خود وی را از شاگردان میرزا حسن لاهیجی به شمار آورده و نوشتهاست که وی از سادات نجیب قم است. و هم اکنون نیز در نزد میرزا حسن مشغول تحصیل علماست.

- 2مرتضی فرزند روح الامین حسینی.

به احتمال قوی او از شاگردان میرزا حسن لاهیجی است؛ چنان که بر دو کتاب استادشبه نامهای: مصابیح الهدی و مفاتیح المنی حاشیه زده است و این حواشی در سال 1115نگاشته شده است.

- 3محمد فرزند صفی الدین سید محمد حسینی.

وی رساله «مجمع البحرین فی تطبیق العالمین» میرزا حسن لاهیجی را نسخه برداریکرده و در آخر محرم 1104آن را به اتمام رسانده است و در نهایت از میرزا حسن لاهیجیبه عنوان استاد خویش نام برده و از وی تجلیل نموده است.

- 4میرزا محمد تقی شریف رضوی قمی.

این شخصیت، نوه پسری ملاصدرا، صاحب اسفار اربعه و پسر دائی میرزا حسن لاهیجی استکه در شهر قم نزد پسر عمه خویش، علم حکمت و حدیث آموخته است و از میرزا حسن، اجازهنقل روایت نیز دارد.

آثار علمی

میرزا حسن مانند پدر خود در کلام، فلسفه، حدیث و فقه و عرفان صاحب نظر بوده و درهر کدام از این علوم آثار گرانقدری از خود به یادگار گذاشته است. فهرست آثار لاهیجیبه ترتیب موضوعی چنین است:

الف: کلام یا اصول دین. لاهیجی در این موضوع چند اثر قابل توجه دارد که عبارتنداز:

- 1شمع یقین یا آینه دین: شامل اصول پنجگانه اعتقادی به صورت مفصل در پنج باب،که باب امامت شرح و بسط بیشتری نسبت به سایر بابها دارد. این اثر در سال 1303ش. درتهران به چاپ رسیده و نسخ خطی آن فراوان است. این اثر مهمترین اثر کلامی واعتقادی لاهیجی به شمار می‏رود.

- 2اصول دین یا اصول خمسه: این کتاب در حقیقت تلخیصی از شمع یقین مؤلف است ولاهیجی در آن، اصور پنج گانه اعتقادی را توضیح داده است.

- 3سرّ مخزون یا اثبات الرجعة: بحث مفصلی است پیرامون موضوع «رجعت» بر مبنایعقیده شیعه و با استناد به آیات و روایات آن را اثبات کرده است.

- 4دُرّ مکنون یا جواب الاعتراض: لاهیجی در این اثر، اعتراض اهل سنت را برشیعیان، مبنی بر اینکه: چرا حضرت علی(ع)به جهت نداشتن انصار قیام نکرد لکن امامحسین(ع)با اینکه یار نداشت، قیام نمود؟ پاسخ داده است.

- 5حاشیه بر شوارق الالهام پدرش: این حواشی در هامش شوارق الالهام به چاپ رسیدهاست.

ب: فقه: لاهیجی در این موضوع چند اثر نگاشته است. بدین اسامی:

- 6رسالة الزکیة الزکاتیة: در بیان احکام زکات و مسایل آن.

- 7هدیة المسافر: در بیان احکام شخص مسافر از قبیل حکم سفر، نماز و روزه به صورتفتوایی و از اینجا معلوم می‏شود که او قوه اجتهاد و استنباط احکام فقهی را داشتهاست.

- 8رسالة فی الغیبة: در موضوع غیبت و احکام و مسایل آن.

- 9تزکیة الصحبة یا تألیف المحبة: ترجمه ایست از کتاب «کشف الریبة فی احکامالغیبة» شهید ثانی با افزودگیهایی از خود لاهیجی.

ج: دعا. لاهیجی سه اثر در دعا از خود بر جای گذارده است. با یان عنوان:

- 10جمال الصالحین: در دعا و زیارت نظیر زادالمعاد ملامحمد باقر مجلسی، شاملدیباچه‏ای و دوازده باب و هر باب در چند فصل، تماماً در صد و سی و دو فصل، لاهیجیاین اثر را در سال 1073ق. تألیف نموده و در ماده تاریخ تألیف آن، این مصرع را سرودهاست:

 جمال الصالحین مجموعه شد آداب ایمان را

این اثر به طبع رسیده و نسخ خطی آن فراوان است.

- 11شرح صحیفه سجادیه، شرح مفصلی است بر صحیفه سجادیه در سه جلد بزرگ،(13) کهجلد سوم آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

- 12تحفة المسافر: گزیده ایست از جمال الصالحین که در آن دعاهایی که به سفر ومسافرت مربوط است، درج نموده است.

د: فلسفه. لاهیجی چند اثر مهم در فلسفه از خود بر جای نهاده، که نمایانگراندیشه‏های فلسفی وی است.

- 13زواهر الحکم: در بیان مسائل فلسفه به صورت استدلالی در یک مقدمه در سه مقصدو سه باب هر کدام در چند مطلب، این رساله در ضمن منتخباتی از آثار حکمای ایران جلدسوم به چاپ رسیده است.

- 14روایع الکلم و بدایع الحکم: در سه باب هر کدام در چند مقصد و هر مقصد در چندمشکوة. شاگرد لاهیجی، سید مرتضی بن امیر روح الامین حسینی مختاری، تعلیقاتی بر ایناثر نگاشته است.

- 15مصابیح الهدی و مفاتیح المنی: مسائل فلسفه را در یک مقدمه و سه باب باعناوین «مصباح - مصباح» به صورت استدلالی بیان نموده است.

- 16مصباح الدرایه: میرزا حسن در کتاب مصابیح الهدی به این کتاب حواله داده، لکنتاکنون نسخه‏ای از آن شناسایی نشده است.

- 17مجمع البحرین: رساله کوتاهی است در بیان مسائل فلسفه به طرز بدیع و باعناوین ظریف. تألیف آن در سال 1070به پایان رسیده است.

- 18الشجرة المنهیة: رساله کوتاهی است در اثبات واجب الوجود، سبک این رساله شبیهمجمع البحرین و عناوین آن «حبة، فاکهة» است.

- 19ابطال التناسخ بثلاثة براهین: رساله مختصری است که مؤلف در آن با سه برهان،تناسخ را رد نموده است. شیخ آقا بزرگ گفته که نسخه‏ای از این رساله در ضمن کتابهایشیخ جعفر سلطان العلماء موجود است.

- 20حقیقة النفس یا رساله در تجرد نفس ناطقه: در ردّ گفتار کسانی که تجرد نفسانسان را نفی می‏کنند و ردّ ادله آنها و اثبات تجرد نفس.

ه: آشتی میان فلسفه و کلام. میرزا حسن در رفع اختلاف بین فلاسفه و متکلمین وایجاد وحدت بین آنها، دو رساله در این موضوع نگاشته است که یکی به فارسی و دیگر بهعربی با این عناوین:

- 21آینه حکمت: به فارسی، در سه باب هر یک در چند فصل، عنوان بابها چنیناست:

اول: تعریف و حقیقت حکمت و بیان فضیلت آن، در سه فصل.

دوم: در ذکر مسائلی که بر سر آنها نزاع کنند، در ده فصل.

سوم: در ذکر بعضی اخبار و ذکر اقوال و احوال جمعی از علماء که صریح یا مشعر استبه فضل و مدح حکمت و حکما، در دو فصل.

- 22الفة الفرقة: به عربی در دوازده فصل که به منزله ترجمه عربی آینه حکمتاست.

ز: حدیث.

- 23حاشیة الوافی: میرزا حسن، کتاب وافی فیض کاشانی را استنساخ نموده و حاشیههایی بر آن نگاشته است، نسخه آن که از کتاب الصوم تا کفاره یمین بوده در کتابخانهحسینیه شوشتریهای نجف، موجود است.

- 24فهرس ابواب قطعة من الوافی: فهرستی است که لاهیجی بر ابواب کتاب وافی فیضکاشانی نگاشته است.

آثار منسوب

علاوه بر این آثار. رساله‏های دیگری در فهارس به نام میرزا حسن لاهیجی معرفی شدهکه کتاب مستقلی نیستند بلکه اغلب یا نام دیگری از همین رساله‏ها هستند یا قطعه‏ایاز آنها می‏باشند. این رساله‏ها عبارتند از:

- 25تقیه: حزین لاهیجی در سوانح خود در ضمن تألیفات میرزا حسن آن را نام بردهولی ما نسخه‏ای از آن را سراغ نداریم و گویا منظور وی همان کتاب «درّ مکنون» بودهکه در وجه تقیه حضرت علی(ع)نگاشته است.

- 26الخوف و الرجاء: به همان رساله اصول دین است که در فهرست دانشگاه با این ناممعرفی شده است.

- 27ربط الحکمة بالتصوف: شیخ آقا بزرگ در الذریعه 242/10ذکر نموده، ولی بهاعتقاد نگارنده نام دیگری از الفة الفرقة مؤلف است.

- 28سؤالات یورد لبطلان الحکمة و جوابات شافیة اوردها اهل الحکمة: به فارسی، درفهرست دانشگاه(23) از آن یاد شده، ولی به نظر می‏رسد که بخشی از کتاب آینه حکمتباشد.

- 29قدم و حدوث عالم: در فهرست دانشکده الهیات(24) از آن یاد شده و شیخ آقا بزرگنیز به نقل از آن در الذریعه(25)، آن را کتاب مستقلی برای میرزا حسن معرفی کردهاست، ولی این بخش موجود در آن کتابخانه، فصل پنجم کتاب آینه حکمت است.