*فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی آیت الله ملکوتی از چه زمانی آغاز می‌شود؟

با اینکه از دهه 1330 به نجف هجرت کرد و در سال‌های آغازین و سرنوشت‌ساز انقلاب ایران (1357) در حوزه علمیه قم حضور نداشت. چون از شاگردان خاص امام خمینی (ره) به شمار می‌آمد، ناگزیر مسائل انقلاب را در نجف دنبال می‌کرد. هنگامی که امام خمینی (ره) در سال 1344 به نجف تبعید شدند، وی جزو اوّلین کسانی بود که در منطقه خان نص، مکانی در میان کربلا و نجف، به استقبال امام خمینی رفت و وقتی اکثر علمای مقیم نجف جهت دیدار او به صف ایستاده بودند، چون امام خمینی (ره) با وی مواجه شد از شاگردش احوال‌پرسی کرد و بعد برای بازدید، به منزلش آمد. از آن پس، دوباره ارتباط استادی و شاگردی همچنان در میان آن دو استمرار یافت تا اینکه آیت‌الله ملکوتی در سال 1347 به ایران آمد. آیت‌الله ملکوتی در فعالیت‌های تبلیغی و اجتماعی خود، از مبانی فکری و انقلابی آیت الله خمینی (ره) الهام می‌گرفت و وقتی برای تبلیغ به شهر سراب و روستاهای اطراف آن می‌رفت، در آبان‌ماه سال 1356 که حرکت انقلاب با مرگ مرحوم مصطفی خمینی، روند تکاملی خود را آغاز کرد، آیت‌الله ملکوتی به عنوان عضو برجسته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در عرصه‌های مختلف و سرنوشت‌ساز انقلاب حضوری پررنگ داشت و در اکثر اعلامیه‌هایی که جامعه مدرسین صادر می‌کرد اوّلین یا دومین امضاکننده بود. در بیانیه معروف و موصوف به خلع شاه از سلطنت امضای آیت‌الله ملکوتی اولین امضای در این بیانه‌است.

موضوعات بعضی از این بیانیه‌ها که در دوران محمدرضا پهلوی از سوی جامعه مدرسین صادر شد و امضای آیت‌الله ملکوتی هم در آنها به چشم می‌خورد، عبارت‌اند از:

قیام 29 بهمن مردم تبریز، فجایع شهر یزد، درباره اوضاع سیاسی ایران، اعتراض به حمله مزدوران شاه به منازل مراجع، درباره حادثه 19 اردیبهشت قم، به مناسبت تحریم جشن نیمه شعبان به عنوان اعتراض، حکومیت جنایت میدان ژاله (17 شهریور) تهران، اعتراض به تشکیل دولت نظامی ازهاری، پیام به کارکنان شرکت نفت، پشتیبانی از اعتصاب کارکنان شرکت نفت، درباره راهپیمایی تاسوعا و عاشورا، خلع شاه از سلطنت، به مناسبت سالگرد قیام خونین قم، حمایت از استادان دانشگاه‌ها، تلگرام به رئیس جمهور فرانسه برای ورود امام به پاریس، اعتراض به جنایات عمال شاه، اعتراض به روی کار آمدن شاهپور بختیار.

پس از پیروزی انقلاب ایران (1357)، آیت‌الله ملکوتی با حکم کتبی امام خمینی برای حل اختلافات شهرستان زنجان مأموریت یافت و اختلافات عمیق و حساس را که بین عالمان و برخی گروه‌های دیگر آنجا وجود داشت، حل کرد. یک بار نیز به همین منظور به استان آذربایجان شرقی و تبریز اعزام شد و این مأموریت را انجام داد.

*چرا ایشان با آن همه سوابق علمی به تبریز رفتند؟

به نظر می‌رسد همین احساس وظیفه، ایشان را به این کار وادار کرده باشد. چون هیچ دلیل دیگری نمی‌توان تصور کرد؛ به خصوص در آن شرایط حساس آذربایجان که احتمال ترور فیزیکی و حداقل ترور شخصیتی وجود داشت چنانکه همین طور نیز شد. و ایشان واقعا خودشان را فدای انقلاب اسلامی و مردم کردند. در این مورد حرف‌های بسیاری است که باید در وقت خودش مطرح بشود و هنوز وقت آن نرسیده است. امام خمینی ایشان را به عنوان نماینده ولی فقیه در آذربایجان و امام جمعه شهر تبریز برگزید. پیش از آن، دو روحانی در این سِمت در تبریز به شهادت رسیده بودند و اوضاع آذربایجان و تبریز، به خاطر فعالیت‌های وابستگان به حزب جمهوری خلق مسلمان، آشفته بود و کنترل آن بس دشوار و حتی غیرممکن به نظر می‌آمد و قبول این مسئولیت، به نوعی استقبال از مرگ بود.

*خط مشی‌ها و تدبیر ایشان برای اداره امور در تبریز چگونه بود؟

هم‌زمان با ورود آیت الله ملکوتی به تبریز، حزب جمهوری خلق مسلمان منحل و وابستگان آن دستگیر و یا به کشورهای همسایه رفتند و این مشکل در ظاهر برطرف شده بود، ولی پیامدهای آن در سطح آذربایجان و به‌ویژه در تبریز، همچنان باقی بود. عده‌ای از روحانیون که معمولاً مقلد و طرفدار آیت‌الله شریعتمداری بودند، به عضویت حزب جمهوری خلق مسلمان درآمده و از سوی حکومت به انزوا کشیده شده بودند و بعضی از آنها به اتهاماتی دستگیر و محاکمه شده، در زندان به سر می‌بردند. علاوه بر این، در همین ایام، موضع‌گیری‌هایی برخی از آقایان از روحانیون را نسبت به انقلاب دلسرد کرده و آنان را به انزوا کشانده بود. بدین ترتیب، اکثر مساجد در تبریز و حومه به علت نبود امام جماعت، به تعطیلی گراییده و این موضوع، در میان توده مردم نیز تأثیر گذاشته بود. ورود آیت الله ملکوتی تا حد زیادی توانست این اختلافات را کمرنگ کرده و از بین ببرد. آیت الله ملکوتی در مدت حضور و رفت‌وآمدهای تبلیغی ـ مذهبی در شهرهای سراب و تبریز، با جذب افراد خیرخواه و نیکوکار، اقدام به تأسیس و تجدید بنای مراکز علمی، فرهنگی و مذهبی، مانند مسجد، مدرسه علمیه، صندوق قرض الحسنه، کتابخانه و مصلا کرده‌ است.

*در مورد آثار و تألیفات ایشان نیز توضیح دهید.

ایشان همواره در کنار تحصیل و تدریس به تحقیقات نیز توجه داشتند؛ از این رو تألیفاتی از ایشان به جای مانده است. بخشی از آنها چاپ شده است و بخشی دیگر نیز به صورت خطی موجود است.

1- المحاکمات: این کتاب نقد و بررسی آراء و نظرات میرزای نایینی، آقاضیاء عراقی و کمپانی در اصول و مقایسه آنها با یکدیگر است و در سال 1371 ق. در نجف به چاپ رسید.

2- الربافی التشریع الإسلامی: این کتاب، سه جلد است که جلد اوّل، شامل سیر تاریخی ربا، نظرات ادیان و مکتب‌های اقتصادی درباره ربا و طرح و ردّ اشکالات وارده بر حرمت رباست که در سال 1392 ق. به چاپ رسیده‌ است. جلد دوم و سوم آن درباره ربای قرضی و ربای معامله‌ای، هنوز چاپ نشده‌ است.

3- ماالفرق بین الدّین و العلم و الفلسفة: این کتاب، دارای بحث‌های علمی ـ تحقیقی در ردّ مکتب مارکسیسم و فلسفه کمونیستی است که در روزهای گسترش آن در عراق، آیت‌الله ملکوتی آن را به نگارش درآورده و برای آگاهی طلاّب و دانشجویان عراقی در نجف، آن را تدریس کرده‌ است، ولی این کتاب نیز هنوز چاپ نشده ‌است.

4- الا من العام فی الاسلام: آیت‌الله ملکوتی در این کتاب به بحث مبسوط و مفصلی درباره ضرورت امر به معروف و نهی از منکر و شرایط آن از دیدگاه قرآن، سنت و عقل پرداخته است. این اثر در سال 1403 ق. در تبریر به چاپ رسیده‌ است.

5- المنافقون فی القرآن والسنة والتاریخ (خطی)

6- تفسیر سوره فاتحه (خطی)

7- مقتل الإمام الحسین (علیه السلام)(خطی)

8- شرح مبسوط بر کفایة الأصول (خطی)

9- تقریرات درس مرحوم آیت ‌الله حجت (خطی)

10- حاشیه بر عروة الوثقی که به چاپ رسیده‌ است.

11- حاشیه بر اسفار ملاّصدرای شیرازی (خطی)

12- حاشیه بر شفای بوعلی (خطی)

13- مناسک حج که چند بار چاپ شده‌ است.

14- توضیح المسائل که چندین بار به چاپ رسید.

15- مسجد، مسجد شد.

16- یک دوره اصول

17- وقف‌نامه

18- کتاب الطهارت

19- کتاب الصلاة

یکی از آثار این فقیه، کتاب «مسجد، مسجد شد» است. انگیزه نگارش او از این اثر، احیا و تجدید بنای مصلای بزرگ تبریز بود. این کتاب، در سال 1364 در دو جلد در تبریز به چاپ رسید. یک بخش آن از تحقیق تاریخ موقوفات در آذربایجان حکایت دارد و بخش‌های دیگر آن، درباره رویدادهای مهم تاریخی در آذربایجان و ایران است.

بیش از پنجاه هزار جلد کتاب، با موضوعات گوناگون به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، لاتین و… در کتابخانه آیت‌الله ملکوتی وجود دارد. از این تعداد یک هزار جلد آن نسخه‌های خطی است که در میان آنها نسخه‌های نفیس و گران‌بها نیز دیده می‌شود.

*چرا آیت الله ملکوتی مجددا به قم آمدند؟

آیت الله ملکوتی در پی درخواست حضرات آیات محمد فاضل لنکرانی و علی مشکینی از آیت الله خامنه‌ای پس از کسب نظر موافق ایشان وی در خرداد ماه سال1374 به شهر قم برگشت. ایشان پس از ورود به قم، تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرده و یکی از مراجع تقلید و شخصیت‌های برجسته شیعه محسوب می‌گشت.