تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه :427

آیه 120 - 121
آیه و ترجمه
وَ لَن تَرْضى عَنک الْیهُودُ وَ لا النَّصرَى حَتى تَتَّبِعَ مِلَّتهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الهُْدَى وَ لَئنِ اتَّبَعْت أَهْوَاءَهُم بَعْدَ الَّذِى جَاءَک مِنَ الْعِلْمِ مَا لَک مِنَ اللَّهِ مِن وَلىٍّ وَ لا نَصِیرٍ(120)
الَّذِینَ ءَاتَیْنَهُمُ الْکِتَب یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولَئک یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَن یَکْفُرْ بِهِ فَأُولَئک هُمُ الخَْسِرُونَ(121)

120 هرگز یهود و نصارى از تو راضى نخواهند شد تا (بطور کامل تسلیم خواسته هاى آنها شوى و) از آئین (تحریف یافته ) آنان پیروى کنى بگو هدایت تنها هدایت الهى است ، و اگر از هوى و هوسهاى آنها پیروى کنى ، بعد از آنکه آگاه شدهاى هیچ سرپرست و یاورى از ناحیه خدا براى تو نخواهد بود.
121 کسانى که کتاب آسمانى ، به آنها دادهایم (یهود و نصارى ) و آن را از روى دقت مى خوانند، به پیامبر اسلام ایمان مى آورند و کسانى که به او کافر شوند زیانکارند.

در شان نزول آیه اول از ابن عباس چنین نقل شده که یهود مدینه و نصاراى نجران انتظار داشتند که پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) همواره در قبله با آنها موافقت کند، هنگامى که خداوند قبله مسلمانان را از بیت المقدس به سوى کعبه گردانید آنها از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) مایوس شدند (و شاید در این میان بعضى از طوائف مسلمان

تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه :428 ایراد مى کردند که نباید کارى کرد که باعث رنجش یهود و نصارى گردد)آیه فوق نازل شد و به پیامبر اعلام کرد که این گروه از یهود و نصارى نه با هماهنگى در قبله و نه با چیز دیگر از تو راضى نخواهند شد، جز اینکه آئین آنها را دربست بپذیرى .
بعضى دیگر نقل کرده اند که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) اصرار فراوان داشت که این دو گروه را راضى کند، شاید اسلام را پذیرا گردند، آیه فوق نازل شد و به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) اعلام کرد که این فکر را از سر بدر کن چرا که آنها به هیچ قیمت راضى نخواهند شد جز به پیروى از آئین آنها.
در شان نزول آیه دوم نیز روایات گوناگونى است : بعضى از مفسران معتقدند که این آیه درباره افرادى که با جعفر بن ابى طالب از حبشه آمدند و از کسانى بودند که در آنجا به او پیوستند نازل شد، آنها چهل نفر بودند، سى و دو نفر اهل حبشه ، و هشت نفر از راهبان شام که بحیرا راهب معروف نیز جزء آنان بود.
بعضى دیگر معتقدند که آیه درباره افرادى از یهود همانند عبد الله بن سلام و سعید بن عمرو و تمام بن یهودا و امثال آنها نازل شده که اسلام را پذیرفتند و براستى مؤ من شدند.

جلب رضایت این گروه ممکن نیست
از آنجا که در آیه گذشته سلب مسئولیت از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) در برابر گمراهان لجوج مى کند، آیات فوق در ادامه همین بحث به پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) مى گوید:

تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه :429 اصرار بر جلب رضایت یهود و نصارى نداشته باش ، چه اینکه ((آنها هرگز از تو راضى نخواهند شد مگر اینکه به طور کامل تسلیم خواسته هاى آنها و پیرو آئینشان شوى )) (و لن ترضى عنک الیهود و لا النصارى حتى تتبع ملتهم ).
تو وظیفه دارى به آنها بگوئى که هدایت ، تنها هدایت الهى است (قل ان هدى الله هو الهدى ).
هدایتى که آمیخته با خرافات و افکار منحط افراد نادان نشده است ، آرى از چنین هدایت خالصى باید پیروى کرد.
سپس اضافه مى کند: اگر تسلیم تعصبها و هوسها و افکار کوتاه آنها شوى بعد از آنکه در پرتو وحى الهى حقایق براى تو روشن شده ، هیچ سرپرست و یاورى از ناحیه خدا براى تو نخواهد بود (و لئن اتبعت اهوائهم بعد الذى جائک من العلم مالک من الله من ولى و لا نصیر).
و اما از آنجا که جمعى از حق طلبان یهود و نصارى ، دعوت پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) را لبیک گفتند و این آئین را پذیرا شدندقرآن پس از مذمت گروه سابق از اینها به نیکى یاد مى کند و مى گوید: کسانى که کتاب آسمانى را به آنها دادیم و از روى دقت آن را تلاوت کرده و حق تلاوتش را (که تفکر و اندیشه و سپس عمل است ) ادا کردند به پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) ایمان مى آورندالذین آتینا هم الکتاب یتلونه حق تلاوته اولئک یؤ منون به ).
و آنها که نسبت به آن کافر شدند به خودشان ظلم کردند، همان زیانکارانند (و من یکفر به فاولئک هم الخاسرون ).
اینها کسانى بودند که براستى حق تلاوت کتاب آسمانى خویش را بجا آوردند و همان سبب هدایتشان شد، چرا که بشارتهاى ظهور پیامبر موعود را که در آن کتب خوانده بودند منطبق بر پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) دیدند و تسلیم شدند و خدا هم از

تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه :430 آنها تقدیر کرده است .
نکته ها
نکته : 1- سؤ ال درباره جمله
((و لئن اتبعت اهوائهم ))
جمله و لئن اتبعت اهوائهم ممکن است براى بعضى این سؤ ال را به وجود آورد که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) با آن مقام عصمت مگر ممکن است از هوسهاى منحرفان یهود پیروى کند؟
در پاسخ مى گوئیم : این گونه تعبیرها که در آیات قرآن کرارا دیده مى شود هیچ منافاتى با مقام عصمت انبیاء ندارد، زیرا از یکسو جمله شرطیه است و جمله شرطیه دلیل بر وقوع شرط نیست .
از سوى دیگر معصوم بودن گناه را بر پیامبران محال نمى کند، بلکه پیغمبر و امام با اینکه قدرت بر گناه دارند و اختیار از آنها سلب نشده دامنهایشان هیچگاه آلوده به گناه نمى گردد، به تعبیر دیگر آنها قدرت بر گناه دارند ولى ایمان و علم و تقوایشان در حدى است که هرگز به سراغ گناه نمى روند بنابراین هشدارهائى همانند هشدار فوق در مورد آنها کاملا بجاست از سوى سوم این خطاب گر چه متوجه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) است ولى ممکن است منظور همه مردم باشد.
نکته : 2 جلب رضایت دشمن ، حسابى دارد
درست است که انسان باید با نیروى جاذبه اخلاق دشمنان را به سوى حق دعوت کند، ولى این در مقابل افراد انعطاف پذیر است ، اما کسانى هستند که هرگز تسلیم حرف حق نیستند، نباید در فکر جلب رضایت آنها بود، اینجا است که اگر ایمان نیاوردند باید گفت : به جهنم ! و بیهوده نباید وقت صرف آنها کرد.
نکته : 3 هدایت تنها هدایت الهى است
از آیات فوق ضمنا این حقیقت استفاده

122 اى بنى اسرائیل ! نعمتى را که به شما ارزانى داشتم بیاد بیاورید، و نیز به خاطر بیاورید که من شما را بر جهانیان برترى بخشیدم
123 از روزى بترسید که هیچکس به جاى دیگرى جزا نمى بیند و هیچگونه عوضى از او قبول نمى گردد و شفاعت ، او را سود نمى دهد و (از هیچ ناحیه ) یارى نمى شوند.

بار دیگر خداوند روى سخن را به بنى اسرائیل کرده و نعمتهاى خویش را بر آنها مى شمرد مخصوصا برترى و فضیلتى را که خداوند براى آنها نسبت به مردم زمانشان قائل شده یادآورى مى کند.
مى فرماید: اى بنى اسرائیل به خاطر بیاورید نعمتهائى را که به شما ارزانى داشتم و نیز به خاطر بیاورید که من شما را بر جهانیان (بر تمام مردمى که در آن زمان زندگى مى کردند) برترى بخشیدم )) (یا بنى اسرائیل اذکروا نعمتى التى انعمت علیکم و انى فضلتکم على العالمین ).
ولى از آنجا که هیچ نعمتى بدون مسئولیت نخواهد بود، بلکه خداوند در

تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه : 434 برابر بخشیدن هر موهبتى تکلیف و تعهدى بر دوش انسان مى گذارد در آیه بعد به آنها هشدار مى دهد و مى گوید: ((از آن روز بترسید که هیچکس به جاى دیگرى جزا نمى بیند)) (و اتقوا یوما لا تجزى نفس عن نفس شیئا).
((و چیزى به عنوان غرامت و یا فدیه که بلاگردان آنها باشد پذیرفته نمى شود)) (و لا یقبل منها عدل ).
((و هیچ شفاعتى (جز به اذن پروردگار) او را سود ندهد)) (و لا تنفعها شفاعة ).
و اگر فکر مى کنید کسى در آنجا جز خدا مى تواند انسان را کمک کند اشتباه است چرا که ((هیچکس در آنجا یارى نمى شود)) (و لا هم ینصرون ).
بنابراین تمام راه هاى نجات که در این دنیا به آن متوسل مى شوید همه بسته است ، تنها و تنها یک راه باز است ، و آن راه ایمان و عمل صالح ، و در برابر گناهان توبه کردن و اصلاح خویش نمودن است .
از آنجا که در آیه 47 و 48 همین سوره عین همین مسائل مطرح شده (با تغییر مختصرى در تعبیر) و ما در آنجا مشروحا بحث کرده ایم به آنچه در بالا آمد قناعت مى کنیم .

تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه : 435 آیه 124
آیه و ترجمه
وَ إِذِ ابْتَلى إِبْرَهِیمَ رَبُّهُ بِکلِمَتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنى جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِن ذُرِّیَّتى قَالَ لا یَنَالُ عَهْدِى الظلِمِینَ(124)

124 (به خاطر بیاورید) هنگامى که خداوند ابراهیم را با وسائل گوناگونى آزمود، و او بخوبى از عهده آزمایش بر آمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم ، ابراهیم عرض کرد: از دودمان من (نیز امامانى قرار بده ) خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمى رسد (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند).

((امامت )) اوج افتخار ابراهیم (علیه السلام )
از این آیات به بعد سخن از ابراهیم پیامبر بزرگ خدا و قهرمان توحید و بناى خانه کعبه و اهمیت این کانون بزرگ توحید و عبادت است که ضمن هیجده آیه این مسائل را بر شمرده است .
هدف از این آیات در واقع سه چیز است :
نخست اینکه مقدمه اى باشد براى مساءله تغییر قبله که بعدا مطرح مى شود تا مسلمانان بدانند این کعبه از یادگارهاى ابراهیم پیامبر بت شکن است و اگر امروز مشرکان و بت پرستان آن را تبدیل به بتخانه کرده اند این یک آلودگى سطحى است و چیزى از ارزش و مقام کعبه نمى کاهد.
دیگر اینکه یهود و نصارى ادعا مى کردند ما وارثان ابراهیم و آئین او هستیم و این آیات (در ارتباط با آیات فراوانى که درباره یهود گذشت ) مشخص مى سازد که آنها تا چه حد از آئین ابراهیم بیگانه اند.
سوم اینکه مشرکان عرب نیز پیوند ناگسستنى میان خود و ابراهیم قائل

تفسیر نمونه ، جلد 1، صفحه : 436 بودند، باید به آنها نیز فهمانده شود که برنامه شما هیچ ارتباطى با برنامه این پیامبر بزرگ بت شکن ندارد.
در آیه مورد بحث نخست مى گوید ((بخاطر بیاورید هنگامى را که خداوند ابراهیم را با وسائل گوناگون آزمود و او از عهده آزمایش به خوبى بر آمد)) (و اذ ابتلى ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن ).
آرى این آیه از مهمترین فرازهاى زندگى ابراهیم (علیه السلام ) یعنى آزمایشهاى بزرگ او و پیروزیش در صحنه آزمایشها سخن مى گوید، آزمایشهائى که عظمت مقام و شخصیت ابراهیم را کاملا مشخص ساخت ، و ارزش وجود او را آشکار کرد.
هنگامى که از عهده این آزمایشها برآمد، خداوند مى باید جایزه اى به او بدهد فرمود: من تو را امام و رهبر و پیشواى مردم قرار دادم (قال انى جاعلک للناس اماما).
((ابراهیم تقاضا کرد که از دودمان من نیز امامانى قرار ده )) تا این رشته نبوت و امامت قطع نشود و قائم به شخص من نباشد (قال و من ذریتى ).
اما خداوند در پاسخ او ((فرمود: پیمان من ، یعنى مقام امامت ، به ظالمان هرگز نخواهد رسید)) (قال لا ینال عهدى الظالمین ).
تقاضاى تو را پذیرفتم ، ولى تنها آن دسته از ذریه تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند!
نکته ها
در اینجا چند موضوع مهم است که باید دقیقا بررسى شود:
نکته 1 منظور از ((کلمات )) چیست ؟
از بررسى آیات قرآن و اعمال مهم و چشمگیرى که ابراهیم انجام داد و مورد تحسین خداوند قرار گرفت ، چنین استفاده مى شود که مقصود از ((کلمات )) (جمله هائى