***نسیم معرفت***

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ

وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ

و (به یاد آر) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت، گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خونها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم؟! خداوند فرمود: من چیزی (از اسرار خلقت بشر) می‌دانم که شما نمی‌دانید.   (سوره بقره آیه 30 )

 تفسیر المیزان - خلاصه

(وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ ):(هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت ...)،دراینجا قول و گفتار نوعی ایجاد و خلق صوت ازجانب خداست ، (إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً ): (همانا من درزمین جانشینی قرار می دهم ) تا خلیفه وجانشین من درزمین باشد،(قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ):(فرشتگان گفتند آیا درزمین کسی را قرار می دهی که فساد کند و خون بریزد؟)،پس ملائکه ازاین قول خدای تعالی چنین فهمیده اند که این عمل باعث وقوع فساد و خونریزی می شود ،چون می دانسته اند که بشر چون مادی است و قوای غَضَبی و شَهَوی دارد و زمین دارِ تزاحُم و مَحدودُ الجهات است ،لاجرم زندگی اجتماعی باید در آن محقق شود و بقاء در زمین بوسیله نظامی اجتماعی صورت می گیرد و لازمه این تزاحم و تنازع هم فساد و خونریزی است . درحالیکه مقام خلافت تحقق نمی یابد جزاینکه خلیفه درتمامی شئون وجودی خود نمایشگر مُستخلِف باشد و خدای متعال که مُستخلِف این خلیفه است دارای تمامی اسماءِ حسنی و صفات عُلیای جمال و جلال است و منزه ازهرعیب ونقص می باشد و درفعلش منزه ازهر شر و فساد است و خلیفه ای که درزمین با کلیه آثار مادی نشو و نما کند کجا می تواند جانشین چنین خدایی باشد؟(مالِلتُّرابِ وَ رَبُّ الأَربابِ ، خاک کجا و خدا کجا؟) این سخن فرشتگان پرسش از امری است که برآنها مجهول بوده و خواسته اند ازآنها رفع اشکال شود ،پس درمقام پرسش و توضیح خواهی بوده اند نه درمقام اعتراض و خصومت . و خلافت اقتضاء می کند که خلیفه ، پروردگار و مُستخلِفِ خود را حمد وتسبیح بگوید و وجود او را منزه بداند درحالیکه خلیفه زمینی اقتضاء مادی بودنش فساد وخونریزی است ،(وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ):(درحالیکه ما فرشتگان تو را حمد و تسبیح می گوئیم و تو را مقدس می دانیم ) ،پس ملائکه با این حساب شایسته تر هستند به اینکه جانشین خدا باشند ، اما خدای متعال در رد سخن آنان می فرماید:(قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ ):(فرمود:من چیزی را می دانم که شما نمی دانید) این دلالت می کند که منظور خداوند ازخلافت ، جانشینی درزمین بوده ، نه اینکه انسان جانشین ساکنان قبلی زمین شود و این مقام اختصاص به آدم (ع ) ندارد، بلکه این مقام در فرزندان او هم موجود است و دیگر اینکه خداوند مسأله طرح شده ازجانب ملائکه را نفی نکرد و همچنین حمد و تسبیح ملائکه را نفی نفرمود،بلکه ازاین جهت ، سخنان ملائکه مورد تأیید حضرت حق بود، لکن فرمود: من مصلحتی در این امر می دانم و می بینم که شما نمی دانید،یعنی انسان اسراری و کمالاتی را ازجانب خدای سبحان می پذیرد و تحمل می کند که ملائکه قدرت و تحمل آن را ندارند. ابن کثیر نقل کرده است از امام حسن (ع ) که جن درزمین ساکن بودند و فساد و خونریزی می کردند و این سخن ملائکه اشاره به دوران زندگی جنیان است وهمچنین قُرطُبی استدلال کرده است به این آیه و نظایر آن بر وجوب نصب خلیفه تا بین مردم درمنازعات و اختلافات و رسیدگی به ظلمها و شکایات و اقامه حدود و امور نظیر اینها که محقق نمی شوند مگر به وجود امام ، فصل خطاب باشد و چیزی که واجب محقق نمی شود، مگر به وجود آن ،پس آن امر نیز واجب است ، لذا امامت بوسیله نص قرآن اثبات گردد ،کما اینکه طائفه ای ازاهل سنت این مطلب را آورده اند .

متن عربی المیزان ج 1 ص115 :

اَلآیاتُ تُنبِىءُ عَن غَرَضِ إِنزالِ الأِنسانِ إِلَى الدُّنیا وَ حَقیقَةِ جَعلِ الخِلافَةِ فِی الأَرضِ وَ ما هُوَ آثارُها وَ خَواصُّها، وَ هِیَ عَلى خِلافِ سائِرِ قِصَصِهِ لَم یَقَع فِی القُرآنِ إِلّا فِی مَحَلِِّ واحِدِِ وَ هُوَ هَذَا المَحَلِّ.

قَولُهُ تَعالى: وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ إلخ، سَیَأتِی الکَلامُ فِی مَعنَى القَولِ مِنهُ تَعالى وَ کَذَا القَولُ مِنَ المَلائِکَةِ وَ الشَّیطانِ إِن شاءَ اللهُ.

قَولُهُ تَعالى: قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ ... اِلی قَولِهِ : وَ نُقَدِّسُ لَکَ مُشعِرُُ بِأَنَّهُم إِنَّما فَهِمُوا وُقُوعَ الإفسادِ و سَفکَ الدِّماءِ مِن قَولِهِ سُبحانَهُ: إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً، حَیثُ إِنَّ المَوجُودَ الأَرضِی بِما أَنَّهُ مادِیُُّ مُرَکَّبُُ مِنَ القُوَى الغَضَبِیَّةِ وَ الشَّهَوِیَّةِ، وَ الدّارُ دارُ التَّزاحُمِ، مَحدُودَةُ الجِهاتِ، وافِرَةُ المُزاحِماتِ، مُرَکَّباتُها فِی مَعرَضِ الأِنحِلالِ، وَ انتِظاماتُها وَ إِصلاحاتُها فِی مَظَنَّةِ الفَسادِ وَ مَصَبِّ البُطلانِ، لا تَتِمُّ الحَیاةُ فِیها إِلّا بِالحَیاةِ النَّوعِیَّةِ، وَ لا یَکمُلُ البَقاءُ فِیها إِلّا بِالأِجتِماعِ وَ التَّعاوُنِ، فَلا تَخلُو مِنَ الفَسادِ وَ سَفکِ الدِّماءِ، فَفَهِمُوا مِن هُناکَ أَنَّ الخِلافَةَ المُرادَةَ لا تَقَعُ فِی الأَرضِ إِلّا بِکَثرَةِِ مِنَ الأَفرادِ وَ نِظامُُ اِجتِماعِیُُّ بَینَهُم یُفضِی بِالأَخَرَةِ إِلَى الفَسادِ وَ السَّفکِ، وَ - الخِلافَةُ - وَ هِیَ قِیامُ شَیءِِ مَقامَ آخَرَ لا تَتِمُّ إِلّا بِکَونِ الخَلیفَةِ حاکِیاََ لِلمُستَخلِفِ فِی جَمیعِ شُئُونِهِ الوُجُودِیَّةِ وَ آثارِهِ وَ أَحکامِهِ وَ تَدابِیرِهِ بِما هُوَ مُستَخلِفُُ، وَ اللهُ سُبحانَهُ فِی وُجُودِهِ مُسَمّىََ بِالأَسماءِ الحُسنى مُتَّصِفُُ بِالصِّفاتِ العُلیا، مِن أَوصافِ الجَمالِ وَ الجَلالِ، مُنَزَّهُُ فِی نَفسِهِ عَنِ النَّقصِ وَ مُقَدَّسُُ فِی فِعلِهِ عِنِ الشَّرِّ وَ الفَسادِ جَلَّت عَظَمَتُهُ، و الخَلیفَةُ الأَرضِی بِما هُوَ کَذلِکَ لا یَلیقُ بِالأِستِخلافِ وَ لا یَحکِی بِوُجُودِهِ المَشُوبِ بِکُلِّ نَقصِِ وَ شَینِِ اَلوُجُودَ الأِلهِیَّ المُقَدَّسَ المُنَزَّهَ عَن جَمیعِ النَّقائِصِ وَ کُلِّ الأَعدامِ، فَأَینَ التُّرابُ وَ رَبُّ الأَربابِ، وَ هذَا الکَلامُ مِنَ المَلائِکَةِ فِی مَقامِ تَعَرُّفِ ما جَهِلُوهُ وَ استِیضاحِ ما أَشکَلَ عَلیهِم مِن أَمرِ هَذَا الخَلیفَةِ، وَ لَیسَ مِنَ الأِعتِراضِ وَ الخُصُومَةِ فِی شَیءِِ، وَ الدَّلیلُ عَلى ذلِکَ قَولُهُم فِیما حَکاهُ اللهُ تَعالى عَنهُم: (اِنَّکَ اَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ) حَیثُ صُدِّرَ الجُملَةُ بِأِنَّ التَّعلیلِیَّةِ المُشعِرَةِ بِتَسَلُّمِ مَدخُولِها فَافهَم ، فَمُلَخَّصُ قَولِهِم یَعُودُ إِلى أَنَّ جَعلَ الخِلافَةِ إِنَّما هُوَ لِأَجلِ أَن یَحکِی الخَلیفَةُ مُستَخلِفَهِ بِتَسبِیحِهِ بِحَمدِهِ وَ تَقدیسِهِ لَهُ بِوُجُودِهِ، وَ الأَرضِیَّةُ لا تَدَعُهُ یَفعَلُ ذلِکَ بَل تَجُرُّهُ إِلَى الفَسادِ وَ الشَّرِّ، وَ الغایَةُ مِن هَذَا الجَعلِ وَ هِیَ التَّسبیحُ وَ التَّقدیسُ بِالمَعنَى الَّذی مَرَّ مِنَ الحِکایَةِ ، حاصِلَةُُ بِتَسبیحِنا بِحَمدِکَ وَ تَقدیسِنا لَکَ، فَنَحنُ خُلَفاؤُکَ أو فَاجْعَلْنَا خُلَفاءََ لَکَ، فَما فائِدَةُ جَعلِ هذِهِ الخِلافَةِ الأَرضِیَّةِ لَکَ؟ فَرَدَّ اللهُ سُبحانَهُ ذلِکَ عَلَیهِم بِقَولِهِ : إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْاَسْماءَ کُلَّها .

وَ هذَا السِّیاقُ: یُشعِرُ أَوَّلاََ: بِأَنَّ الخِلافَةَ المَذکُورَةَ إِنَّما کانَت خِلافَةَ اللهِ تَعالى، لا خِلافَةَ نَوعِِ مِنَ المَوجُودِ الأَرضِی کانُوا فِی الأَرضِ قَبلَ الإِنسانِ وَ انقَرَضُوا ثُمَّ أَرادَ اللهُ تَعالى أَن یُخَلِّفَهُم بِالإِنسانِ کَمَا احتَمَلَهُ بَعضُ المُفَسِّرینَ، وَ ذلِکَ لِأَنَّ الجَوابَ الَّذی أَجابَ سُبحانَهُ بِهِ عَنهُم وَ هُوَ تَعلیمُ آدَمَ الأَسماءَ لا یُناسِبُ ذلِکَ، وَ عَلى هذا فَالخِلافَةُ غَیرُ مَقصُورَةِِ عَلى شَخصِ آدَمَ (علیه السلام) بَل بَنُوهُ یُشارِکُونَهُ فیها مِن غَیرِ اختِصاصِِ، وَ یَکُونُ مَعنى تَعلیمِ الأَسماءِ إِیداعُ هَذَا العِلمِ فِی الإِنسانِ بِحَیثُ یَظهَرُ مِنهُ آثارُهُ تَدریجاََ دائِماََ وَ لَوِ اهتَدى إِلَى السَّبیلِ أَمکَنَهُ أَن یُخرِجَهُ مِنَ القُوَّةِ إِلَى الفِعلِ، وَ یُؤَیِّدُ عُمُومَ الخِلافَةَ قَولُهُ تَعالى « إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ »: الأعراف - 69، وَ قَولُهُ تَعالى«ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ» : یونس - 14، وَ قَولُهُ تَعالى «وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ»  : النمل - 62.

وَ ثانیاََ : إِنَّهُ سُبحانَهُ لَم یَنفِ عَن خَلیفَةِ الأَرضِ الفَسادَ وَ سَفکَ الدِّماءِ، وَ لا کَذَّبَ المَلائِکَةَ فِی دَعویهُمُ التَّسبیحَ وَ التَّقدیسَ، وَ قَرَّرَهُم عَلى مَا ادَّعَوا، بَل إنَِّما أَبدى شیئا آخَرَ وَ هُوَ أَنَّ هُناکَ أَمراََ لا تَقدِرُ المَلائِکَةُ عَلى حَملِهِ وَ لا تَتَحَمَّلُهُ وَ یَتَحَمَّلُهُ هَذَا الخَلیفَةُ الأَرضِی فَأِنَّهُ یَحکِی عَنِ اللهِ سُبحانَهُ أَمراََ وَ یَتَحَمَّلُ مِنهُ سِراََ لَیسَ فِی وُسعِ المَلائِکَةِ، وَ لا مُحالَةَ یُتَدارَکُ بِذلِکَ أَمرُ الفَسادِ وَ سَفکُ الدِّماءِ، وَ قَد بَدَّلَ سُبحانَهُ قَولَهُ: قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ  ثانِیاََ بِقَولِهِ: أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ، وَ المُرادُ بِهَذَا الغَیبِ هُوَ الأَسماءُ لا عِلمُ آدَمَ بِها فَأِنَّ المَلائِکَةَ ما کانَت تَعلَمُ أَنَّ هُناکَ أَسماءََ لا یَعلَمُونَها، لا أَنَّهُم کانُوا یَعلَمُونَ وُجُودَ أَسماءِِ کَذلِکَ وَ یَجهَلُونَ مِن آدَمَ أَنَّهُ یَعلَمُها، وَ إِلّا لَما کانَ لِسُؤالِهِ تَعالى إِیّاهُم عَنِ الأَسماءِ وَجهُُ وَ هُوَ ظاهِرُُ بَل کانَ حَقُّ المَقامِ أَن یَقتَصِرَ بِقَولِهِ: قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ  حَتّى یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّ آدَمَ یَعلَمُها لا أَن یَسأَلَ المَلائِکَةَ عَن ذلِکَ، فَأِنَّ هَذَا السِّیاقَ یُعطِی أَنَّهُم اِدَّعَوا الخِلافَةَ وَ أَذعَنُوا اِنتِفاءَها عَن آدَمَ وَ کانَ اللازِمُ أَن یَعلَمَ الخَلیفَةُ بِالأَسماءِ فَسَأَلَهُم عَنِ الأَسماءِ فَجَهِلُوها وَ عَلِمَها آدَمُ، فَثَبَتَ بِذلِکَ لِیاقَتُهُ لَها وَ انتِفاؤُها عَنهُم، وَ قَد ذَیَّلَ سُبحانَهُ السُّؤالَ بِقَولِهِ: إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ، وَ هُوَ مُشعِرُُ بِأَنَّهُم کانُوا اِدَّعَوا شَیئاََ کانَ لازِمُهُ العِلمَ بِالأسماءِ.

ترجمه

سوالِ ملائکه از خداوند درباره استخلاف انسان 

این آیات مُتعرِّض آن فرضى است که بخاطر آن انسان بسوى دنیا پائین آمد، و نیز حقیقت خلافت در زمین ، و آثار و خواص آنرا بیان مى کند، و این مطلب بر خلاف سائر داستانهائى که در قرآن آمده ، تنها در یک جا آمده است ، و آن همین جا است .

(  وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ )... الی آخر آیه  ، بزودى سخنى در معناى گفتار خدایتعالى ، و همچنین گفتار ملائکه و شیطان انشاءاللّه در  این کتاب خواهد آمد.

( قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ ... اِلی قَولِهِ : وَ نُقَدِّسُ لَکَ ) پاسـخى که در این آیه از ملائکه حکایت شده ، اِشعار بر این معنا دارد، که ملائکه از کلام خدایتعالى که فرمود: میخواهم در زمین خلیفه بگذارم ، چنین فهمیده اند که این عمل باعث وقوع فساد و خونریزى در زمین میشود، چون میدانسته اند که موجود زمینى بخاطر اینکه مادى است ، باید مرکّب از قواى غَضَبى و شَهَوى باشد، و چون زمین دار تزاحم و محدودُ الجِهات است ، و مزاحمات در آن بسیار میشود، مرکّباتش در معرض ‍ انحلال ، و انتظامهایش و اصلاحاتش در مظنه فساد و بطلان واقع میشود، لاجرم زندگى در آن جز بصورت زندگى نوعى و اجتماعى فراهم نمیشود، و بقاء در آن بحد کمال نمى رسد، جز با زندگى دسته جمعى ، و معلوم است که این نحوه زندگى بِالأَخره بفساد و خونریزى مُنجرّ میشود. در حالیکه مقام خلافت همانطور که از نام آن پیداست ، تمام نمیشود مگر به اینکه خلیفه نمایشگر مُستَخلِف باشد، و تمامى شئون وجودى و آثار و احکام و تدابیر او را حکایت کند، البته آن شئون و آثار و احکام و تدابیرى که بخاطر تأمین آنها خداوندِ متعال خلیفه و جانشین براى خود معیّن کرده است. و خداى سبحان که مُستَخلِف این خلیفه است ، در وجودش مُسمّاى باسماء حسنى ، و متصف بصفات علیائى از صفات جمال و جلال است ، و در ذاتش منزه از هر نقصى ، و در فعلش مقدس و پاک از هر شر و فسادى است ، (جَلَّت عَظَمَتُهُ).و خلیفه ایکه در زمین نشو و نما کند، با آن آثاری که  زندگى مادی و زمینى دارد، لایق مقام خلافت نیست ، و با هستى آمیخته با آنهمه نقص ‍ و عیبش ، نمیتواند آئینه و نشانگر وجود الهی باشد که مقدس و پاک و منزه از هر عیب و نقص و ناداری و عدم  است  و  بقول معروف فَأَینَ التُّرابُ وَ رَبُّ الأَربابِ  تراب کجا؟ و رَبُّ الأَرباب  کجا؟. و این سخن فرشتگان در مقام تحصیل معرفت و شناخت و آگاهی از چیزی بود که نسبت به آن جهل داشتند و  در پی روشن شدن چیزی بودند که در رابطه با مقام خلیفة اللهی انسان  پذیرش آن برای آنها مشکل و دشوار شده بود و به عبارت دیگر پرسش از امرى بوده که نسبت بآن جاهل بوده اند، خواسته اند اشکالى را که در مسئله خلافت یک موجود زمینى بذهنشان رسیده حل کنند، نه اینکه در کار خدایتعالى اعتراض و چون و چرا کرده باشند. بدلیل این اعترافى که خدایتعالى از ایشان حکایت کرده ، که دنبال سئوال خود گفته اند: (اِنَّکَ اَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ)، (تنها داناى عَلى الأِطلاق و حکیم عَلَى الأِطلاق تویى )، چون این جمله  با حرف (اِنَّ ) که تعلیل را می رساند آغاز شده و  مى فهماند که فرشتگان مُفادِ جمله را مسلّم مى دانسته اند، (دقت بفرمائید). پس خلاصه کلام آنان باین معنا برگشت مى کند که : خلیفه قرار دادن تنها باین منظور است که آن خلیفه و جانشین با تسبیح و حمد و تقدیس زبانى ، و وجودیش ، نمایانگر خدا باشد، و زندگى زمینى اجازه چنین نمایشى باو نمیدهد، بلکه بر عکس او را بسوى فساد و شر مى کشاند. از سوى دیگر، وقتى غرض از خلیفه نشاندن در زمین ، تسبیح و تقدیس بآن معنا که گفتیم حکایت کننده و نمایشگر صفات خدائى تو باشد، از تسبیح و حمد و تقدیس خود ما حاصل است ، پس خلیفه هاى تو ماییم ، و یا  ما را خلیفه خودت کن ، خلیفه شدن این موجود زمینى چه فایده اى براى تو دارد؟. خدایتعالى در رد این سخن ملائکه فرمود: ( إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْاَسْماءَ کُلَّها).

عمومیت خلافت انسان و اینکه منظور از خلافت در آیه جانشینى خدا در زمین است

زمینه و سیاق کلام بدو نکته اشاره دارد، اول اینکه منظور از خلافت نامبرده جانشینى خدا در زمین بوده ، نه اینکه انسان جانشین ساکنان قبلى زمین شوند، که در آن ایام منقرض شده بودند، و خدا خواسته انسان را جانشین آنها کند، همچنانکه بعضى از مفسرین این احتمال را داده اند. براى اینکه جوابیکه خداى سبحان بملائکه داده ، این است که اسماء را بآدم تعلیم داده ، و سپس فرموده : حال ، ملائکه را از این اسماء خبر بده ، و این پاسـخ با احتمال نامبرده هیچ تناسبى ندارد. و بنابراین ، پس دیگر خلافت نامبرده اختصاصى بشخص آدم علیه السلام ندارد، بلکه فرزندان او نیز در این مقام با او مشترکند، آنوقت معناى تعلیم اسماء، این میشود: که خدایتعالى این علم را در انسان ها بودیعه سپرده ، بطوریکه آثار آن ودیعه ، بتدریج و بطور دائم ، از این نوع موجود سر بزند، هر وقت بطریق آن بیفتد و هدایت شود، بتواند آن ودیعه را از قوه بفعل در آورد. دلیل و مؤید این عمومیتِ خلافت ، آیه : (   إِذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ )، (که شما را بعد از قوم نوح جانشینان قرار داد)، و آیه : (  ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ )، (و سپس شما را خلیفه ها در زمین کردیم )، و آیه : (  وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ )، (و شما را خلیفه ها در زمین کند) میباشد.

نداشتن ملائکه شایستگى خلافت را 

نکته دوم این است که خداى سبحان در پاسـخ و ردّ پیشنهاد ملائکه ، مسئله فساد در زمین و خونریزى در آنرا، از خلیفه زمینى نفى نکرد، و نفرمود: که نه ، خلیفه ایکه من در زمین میگذارم خونریزى نخواهند کرد، و فساد نخواهند انگیخت ، و نیز ادّعای ملائکه را (مبنى بر اینکه ما تسبیح و تقدیس تو مى کنیم ) انکار نکرد، بلکه آنانرا بر دعوى خود تقریر و تصدیق کرد. در عوض مطلب دیگرى عنوان نمود، و آن این بود که در این میان مصلحتى هست ، که ملائکه قادر بر ایفاء آن نیستند، و نمیتوانند آنرا تحمل کنند، ولى این خلیفه زمینى قادر بر تحمّل و ایفاى آن هست ، آرى انسان از خداى سبحان کمالاتى را نمایش میدهد، و اَسرارى را تَحَمُّل مى کند، که در وُسع و طاقت ملائکه نیست .این مصلحت بسیار ارزنده و بزرگ است ، بطوریکه مفسده فساد و سَفک دماء را جبران مى کند، ابتداء در پاسـخ ملائکه فرمود: (إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ من میدانم آنچه را که شما نمیدانید)، و در نوبت دوم ، بجاى آن جواب ، اینطور جواب میدهد: که ( اَلَمْ اَقُلْ لَکُمْ اِنّى اَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَالْاَرْض ِ آیا بشما نگفتم من غیب آسمانها و زمین را بهتر میدانم ؟) و مراد از غیب ، همان اسماء است ، نه علم آدم به آن اسماء، چون ملائکه اصلا اطلاعى نداشتند از اینکه در این میان اسمائى هست ، که آنان علم بدان ندارند، ملائکه این را نمیدانستند، نه اینکه از وجود اسماء اطلاع داشته ، و از علم آدم به آن ها بى اطلاع بوده اند، و گرنه جا نداشت خدایتعالى از ایشان از اسماء بپرسد، و این خود روشن است ، که سئوال نامبرده بخاطر این بوده که ملائکه از وجود اسماء بى خبر بوده اند. و گرنه حق مقام این بود که باین مقدار اکتفاء کند که به آدم بفرماید: ( یا آدَمُ اَنْبِئْهُمْ بِاَسْمائِهِمْ  ملائکه را از اسماء آنان خبر بده )، تا متوجه شوند که آدم علم بآنها را دارد، نه اینکه از ملائکه بپرسد که اسماء چیست ؟ پس این سیاق بما مى فهماند: که ملائکه ادعاى شایستگى براى مقام خلافت کرده ، و اذعان کردند باینکه آدم این شایستگى را ندارد، و چون لازمه این مقام آنست که خلیفه اسماء را بداند، خدایتعالى از ملائکه از اسماء پرسید، و آنها اظهار بى اطلاعى کردند، و چون از آدم پرسید، و جواب داد باین وسیله لیاقت آدم براى حِیازت این مقام ، و عدم لیاقت فرشتگان ثابت گردید. نکته دیگر که در اینجا هست اینستکه ، خداى سبحان دنباله سئوال خود، این جمله را اضافه فرمود: (  اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ )، (اگر راستگو هستید)، و این جمله اِشعار دارد بر اینکه ادعاى ملائکه ادّعاى صحیحى نبوده ، چون چیزیرا ادّعا کرده اند که لازمه اش داشتن علم است .  ( http://quran.anhar.ir/tafsirfull-7898.htm)

** تنظیم و اعرابگذاری متن عربی : توسط   استاد سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی

******************************************

*** المیزان فی تفسیر القرآن - صفحة القرآن الکریم+کلیک