آیت الله شیخ محمدعلی تسخیری تنکابنی رامسری مازندرانی دبیر کل سابق مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در 27 مهر 1323 شمسی در نجف اشرف در خانواده اى روحانى از خطه مازندران به دنیا آمد. پدرش مرحوم آیت الله علی‌اکبر تسخیری تنکابنی از اهالی رامسر و مادرش، اِنسیّه بیگم از اهالی اصفهان بود. آیت الله شیخ محمدعلى تسخیرى در کنار تحصیلات ابتدایى، متوسطه و دانشگاهى (در دانشکده فقه نجف اشرف) تحصیلات حوزوى را تا مرتبه اجتهاد در نجف اشرف سپرى کرد و از محضر بزرگانى چون آیت الله سید محمدباقر صدر ، آیت الله خویى ، آیت الله سید محمدتقى حکیم و آیت الله شیخ جواد تبریزى بهره گرفت. از سال 1350 به بعد، ایشان فعالیت هاى علمى خود را در حوزه علمیه قم ادامه داد....
چکیده : در این نوشتار به تبیین جایگاه علم مقاصد شریعت پرداخته شده و با استناد به دیدگاه شهید صدر ، ضمن تعریف مقاصد شریعت و اهداف آن ، به ارتباط این علم با علوم فقه ، اصول و فلسفه فقه و وجوه تمایز با آن ها اشاره شده و تلاش گردیده است که ثابت شود مقاصد عام شریعت بر تمامی حقوق طبیعی انسانی گسترده است . همچنین ، در ادامه ، پیامد های این علم بر روند استنباط احکام شرعی عملی از نگاه شهید صدر بررسی شده و در این مورد به مصادیقی از جمله «تنزیل سَفته بر اساس فروش دَین» ، گریز از ربای قرض و تبدیل آن به شکل شرعی و «چگونگی پرداخت به سپرده های جاری» اشاره شده است و در پایان نیز مؤلّف به بررسی نمونه های اجرایی و اقتصادی از مجموعه احکام و فتواها پرداخته است .
مرحوم علامه شیخ طاهر اِبن عاشُور تونِسی این علم را چنین تعریف کرده است : وُقُوف بر مفاهیم و احکام مورد نظر شرع در همه یا بخش اعظم موارد تشریع که اوصاف شریعت و اهداف کلی آن و نیز مفاهیمی که تشریع آن ها را مورد توجه قرار داده و همچنین مفاهیم احکامی که در دیگر انواع احکام بدان توجه نمی شود ولی در انواع بسیاری مورد نظر قرار می گیرد.[ اَلمَقاصِدُ الشَّرعِیَّه ص 165] بنا بر این علم مقاصد شرعیه علمی است که در پیوند با تشریع قرار دارد و از اهداف کلی یا هدف های مورد توجه آن در عموم یا انواع بسیاری از این احکام ، سخن می گوید .
اهداف این علم :
هدف از بحث و بررسی این علم ، می تواند بخش هایی از موارد زیر یا تمامی آن ها باشد :
1- پرده گرفتن از جوانب ارتباط میان عناصر اسلام به مثابه شریعت متعادل و به هم پیوسته ای که در پی ساماندهی رفتار انسانی است که به نوبه خود نیز رفتار به هم پیوسته ای است زیرا از خاستگاه به هم پیوسته ای چون فطرت آدمی سر چشمه گرفته است ، فطرت انسانی حقیقتی است که در وجود انسان و در جانمایه تکوینیش به ودیعه نهاده شده است و به همین دلیل از یک سو عامل پیوند تمامی رفتارهای او و از سوی دیگر هماهنگ با هستی متعادل و به هم پیوسته ای است که به تعبیر قرآن کریم در آیات متعدد ، همه چیز در آن موزون ، در جای خود و دارای جایگاه ویژه خویش است . قرآن در سیاق چنین تعبیری ، هماهنگی موجود میان توازن و تعادل تکوینی و تشریعی را از جمله در آیات زیر توضیح می دهد : وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ * أَلاّ تَطْغَوْا فِى الْمِیزانِ * وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لاتُخْسِرُوا الْمِیزانَ( سوره اَلرَّحمن آیات 7 ، 8 و 9 ) ( و آسمان را برافراشت و ترازو را بگذاشت * که در ترازو تجاوز نکنید * و سنجش را با دادگری برپا دارید و ترازو را کم مپیمایید .) و چنین است که اسلام ، دین فطرت است .
2- کشف ویژگی های کلی اسلام و متمائز ساختن آن از دیگر مکتب های بشری از جمله سوسیالیسم و سرمایه داری زیرا این تمایز چه بسا تنها در احکام فرعی ، تحقق پذیر است .
3- کشف اهداف (مقاصد) عمومی تا یاری رسان روند استنباط [احکام شرعی] باشند چه گاه به حکمی برخورد می کنیم که با اهداف عمومی اسلام از جمله مثلا [ضرورت حفظ ]جان ، مال و نسب و یا با اهداف عمومی در موارد خاصی از آن ، همسو و هماهنگ نیست و این ما را بر آن می دارد تا در روند استنباط حکم تجدید نظر کنیم . شاید بتوان این هدف را هدف اصلی این علم تلقی کرد و «اِبنُ القَیِّم الجُوزِیَّه» در کتاب خود «اعلام الموقعین» نیز بر آن تأکید کرده است . [ اعلام الموقعین«اِبنُ القَیِّم الجُوزِیَّه» جلد سوم ص 5 .]
4- تأثیر در تعیین سیاست شرعی ولیِّ امر . در ارائه مثال های تطبیقی (موارد عملی) از مقاصد خاص ، این نکته را روشن خواهیم ساخت .
5- مطالعه و بررسی مقاصد شرعی ، می تواند یاری دهنده ما در شناخت حکم مسائل نوپدید باشد .
تفاوت این علم با علم اصول [فقه»
در عرصه تمییز این علم با علم اصولی که که آن را « علم به قواعدی که ما را مُحقَّقا به فقه رهنمون می شود » یا «علم به کلیاتی که مستقیما در راه استنباط حکم شرعی قرار دارند» و یا «منطق فقه» تعریف کرده اند ، «مرحوم علامه اِبن عاشور» بر آن است که این دو با یکدیگر متفاوتند و «علم اصول» به دلیل وجود شرایط عَرَضی و اصل تعلیلی [علت و معلولی] و ... ، دانشی گمانی (ظنی) است حال آنکه علم مقاصد ، علم قطعی است [ ر. ک : شیخ اَلحَبیب بن الخُوجَه ] . به نظر ما نیز «علم مقاصد» با «علم اصول» تفاوت دارد ولی این تفاوت به لحاظ قطعی بودن یا نبودن نیست زیرا هر علمی ، قاعدتا باید منجر به قطع و یقین گردد و در غیر این صورت علم نیست بعلاوه «علم اصول [فقه ] » برای رسیدن به قطعیت در حکم شرعی از راه انجام استنباطی با حجیت قطعی است . ولی تفاوتش با علم مقاصد در آن است که در روند استنباط ، ما با کلیاتی روبرو نیستیم که در همه باب ها از جمله مسئله حجیت خبر واحد یا در نوعی از باب ها از جمله «مسئله استصحاب» نیز مورد استناد باشد .
ارتباط آن با علم فقه
این علم - با توجه به آنچه بیان کردیم - نزدیکی بیشتری با «علم فقه» دارد زیرا «علم فقه» ، «استنباط احکام فرعی کلی از دلائل شرعی آن ها» را بررسی می کند و کاری به «مقاصد» و علل حکم عام یا حکم خاص ندارد و در نتیجه ، «علم مقاصد» بیشتر به مباحثی نزدیک می شود که به آن ها «فلسفه فقه» می گویند ، از این روست که برخی پژوهشگران خاطر نشان می سازند که ضرورت بحث و بررسی در این علم به موارد زیر منجرّ می گردد :
1- ارزیابی حرکت عمومی و عملکرد فقه
2- مرز بندی علم فقه
3-برطرف ساختن تعارض تشریع و اجرای [ جنبه های نظری و عملی شرع]
4-ارزیابی و نقد اَسناد[احکام] از راه متن
5- سازماندهی احکام فقهی و نتیجه گیری عموم آن ها
6- رده بندی احکام و مسائل در یک مجموعه منسجم و منطقی
[ ر.ک : شیخ مهدی مهریزی در مقاله خود «مقاصد الشرعیه» ، مجله « رسالة التقریب» شماره 48 ]
و در خصوص پیوند این علم با «علم کلام» روشن است که این یک ، بر علوم اعتقادی ولی «علم مقاصد» بر شریعت و اهداف آن انگشت می گذارند .
گوشه ای از تاریخچه و ضرورت آن
کفته شده که این علم نخستین بار در کتاب های « عِلَل» که در دو قرن سوم و چهارم هجری تدوین شده ، از جمله کتاب «علل الشرایع و الأَحکام» شیخ صدوق(متوفای سال 381 ه.ق) و کتاب «اثبات العِلَل» حکیم تِرمذی ( زیسته در قرن سوم هجری) مطرح گردید و سپس «امام الحَرَمَین جُوَینی» همین موضوع را در کتاب خود « اَلبُرهان فِی اُصولِ الفِقه» ( سال 474 ه.ق) مطرح ساخت و غَزالی ( 505 ه.ق) در دو کتاب « المستصفی» و «شفاء الغلیل» و «آمُدی» در کتاب خود «احکام الأحکام» و قرافی در کتاب «اَلأحکام» و سپس «شیخ اِبن تَیمیّه» (728 ه.ق) و «اِبن القیّم اَلجُوزیه در « اعلام الموقعین» و سپس «ابن سبکی» (771 ه.ق) و پس از او «شهید اول محمدبن مکّی اَلعامِلی» ( متوفای 786 ه.ق) در کتاب خود « القواعد و الفوائد» ، بدان توجه کردند ولی کسی که به این دانش بُعد علمی و مُدوَّن داد ، «اَلشّاطِبی» (790 ه.ق) در کتاب « اَلمُوافقات فِی اُصُولِ الشَّریعة» بود . این علم از آن زمان تا دوره اخیر ، چندان مورد توجه قرار نگرفت و در اوائل قرن بیستم [میلادی] ، سران نهضت اصلاحگرایانه تونس یعنی کسانی چون « سالم بن حاجب» و «محمد خضر حسین» و اخیرا نیز «شیخ طاهر بن عاشور تونِسی» به تعمُّق در آن پرداختند و تألیف و تدوین نوشته های دیگری در این موضوع آغاز گشت . [ ر.ک : مجله « رسالة التقریب» شماره 48 ص 129 .مقاله آقای شیخ مهدی مهریزی ] کتاب « اَلمُوافقات فِی اُصُولِ الشَّریعة» در تونِس به چاپ رسید و «امام محمد عبده» در سفری که در سال 1884 میلادی به تونس داشت ، از وجود آن آگاه گشت و در بازگشت به مصر ، به ترویج ایده های مطرح شده در آن پرداخت گویی به این نتیجه رسیده بود که مقید ماندن به « نَصِّ لفظی» برای رسیدن به اندیشه دینی تجدُّد گرایانه کافی نیست [ر.ک : مجله«نگاه» صادره از قم شماره 200 ص 5] ، واقعیت این است که چنین روندی هنوز این علم را برخوردار از هیئت جامعی که در کنار دیگر علوم اسلامی ، صفت علم مستقلی به آن دهد ، نساخته است گو اینکه همچنانکه خاطر نشان ساختیم از اهمیت کمتری نیز برخوردار نیست .
مقاصدی ها با وجود تنوعی که در عرصه پذیرش ضرورت توجه به «مقاصد» دارند بدان استناد کرده اند که این «مقاصد» از راه دلائل چهارگانه (کتاب ، سنت ، اجماع و عقل) ثابت شده اند و به همین دلیل هر استنباط متناقض با آن ها را باید ردّ کرد .
مقاصد بر دو نوع عام و خاص است :
غزالی «مقاصد عام» را از جمله « حفظ دین ، جان ،عقل ، نسل و مال» دانسته و پس از در نظر گرفتن رده بندی سه گانه برای مصالح ، یعنی «ضروریات» (اصول) ، «احتیاجات» و «کمالیات» ، مقاصد پنجگانه را در شمار «ضروریّات» قرار داده است . امام غزالی می گوید «حفظ این اصول پنجگانه در مرتبه ضروریّات است که بالاترین مرتبه مصالح به شمار می رود» [المستصفی جلد اول ص 286 . ] و اَلسَّبکی «مسئله حفظ کرامت (شرف)» را نیز بدان ها افزوده است . [ ر. ک :«اَلمنتقی»(ر .ک : اَلباجی 1331 ه.ق) جلد چهارم ص 282 . ] که البته راه برای بحث و افزایش ، بسته به انواع حقوق عمومی انسان و آنگونه که در دیدگاه اسلام مطرح است ، ( از جمله آزادی و برابری) ، گشوده است . [ ر. ک : کتاب «علامه شیخ اَلحَبیب بن اَلخُوجَة» ( حول نظریه اَلمَقاصِد) صفحات 123تا130 . و نیز اعلامیه اسلامی حقوق بشر که « مجمع بین المللی فقه اسلامی» نیز آن را تصویب نمود] .
................. ادامه دارد .......................
**************************************************************
** فقه مقاصدی و حجیت آن+آیت الله تسخیری+پرتال جامع علوم انسانی
** فقه مقاصدی و حجیت آن +آیت الله شیخ محمد علی تسخیری
** بررسی تطبیقی مقاصد شریعت+محمد حسن زمانی+قیام الدین قمر الدین+فصلنامه علمی تخصصی حبل المتین
.: Weblog Themes By Pichak :.
