نسیم معرفت

به نام خدا

**مَحاسِن و مَکارِم اَخلاق و تفاوتهای آن ها+آیت الله زین العابدین قربانی لاهیجی گیلانی

حضرت آیت الله زین العابدین قربانی گیلانی لاهیجی در کتابِ نخستین رساله اخلاق و تعلیم و تربیت اسلامی از امام علی (عَلَیهِ السَّلامُ) در بخش پیشگفتار صفحه 16 در رابطه با «مَحاسِن و مَکارِم اَخلاق» چنین می فرماید :

در رهنمود های اخلاقی اسلام ، خُلقیّاتِ حمیده به دو قسم تقسیم شده است : یکی مَحاسِن اخلاق و دیگری مَکارِم اخلاق . خُلقیّاتی که مایه حُسن روابط اجتماعی و باعث جلب منافع مادی و نشاط و رونق و بهبود زندگی است از قبیل : پاکیزگیِ بدن و لباس ، خوشرویی و تبسّم ، احترام به مردم ، ادب در گفتار ، عیادت از بیماران ، دوری از کِبر و عُجب و غیبت و سوء ظنّ به دیگران و ... از مَحاسِن اخلاق به شمار می روند . ولی خُلقیّاتی که معیار انسانیّت و حاکی از بزرگواری طبع (و فطرت پاک) و تَعالِی روح و تمایُلات عالی انسانی است از قبیل : رعایت حقّ و فضیلت ، به کار بستن اِنصاف و عدالت ، وفای به عهد و اداء امانت ، فداکاری و جوانمردی ، ایثار و مُواسات و ... از مَکارِم اخلاق به حساب می آیند . نکته قابل توجه این است که : دست یافتن به مَحاسِن اخلاق ، کم و بیش برای تمام افراد بشر مُیسّر است . همه می توانند با تمرین و ریاضت و مراقبت های لازم و لو برای نیل به منافع مادی ، خود را به اخلاق خوب اجتماعی ، مُتَخلِّق سازند ، با مردم به گرمی برخورد کنند ، وظائف خویش را به شایستگی انجام دهند ، در گفتار و عمل ادب داشته باشند ، از بیماران عیادت کرده و از کبر و عُجب و غیبت و سوء ظنّ اجتناب کنند تا از نتائج مفید و ثمربخش آن ها بهره مند گردند . ولی نیل به مَکارِم اخلاق و خصلت های عالی انسانی بسیار دشوار است و تَخلُّق به آن برای هر کس مقدور نیست . تنها کسانی می توانند به کرائمِ اخلاق (و سَجایای انسانی) ، مُتخلِّق گردند که از روحی بسیار بلند برخوردار و بر هوای نفس خود کاملا غالب بوده و جز احترام به اصول انسانی و تسلیم در برابر اراده خدا نظر دیگری نداشته باشند . در تعالیم آسمانی اسلام ، اولیاء گرامی دین ، همواره مردم را به مَحاسِن و مَکارِم اخلاق ترغیب فرموده اند . پیامبر بزرگوار اسلام (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) از یک سو فرمود : أَفْضَلُ النّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً . برترین مردم از لحاظ ایمان کسانی هستند که از جهت اخلاق خوش خُلق تر باشند . (بِحارُ الأَنوار ج71 ص383) و از سوی دیگر فلسفه برانگیختن را تتمیم مَکارِم اخلاق معرفی فرموده است : إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلَاقِ . تنها برای این برانگیخته شدم که مَکارِم اخلاق را تکمیل نمایم . (کَنزُ العُمّال ج3 ص16 - نَهجُ الفَصاحَة حدیث944 .) . علی (عَلَیهِ السَّلامُ) نیز فرموده است : ذَلِّلُوا أَخْلاَقَکُمْ بِالْمَحَاسِنِ وَ قَوِّدُوهَا إِلَى اَلْمَکَارِمِ . اخلاق خود را با صفات حمیده رام کنید و سپس آن را به سوی مَکارِم اخلاق و سَجایای انسانی سوق دهید . (تُحَفُ العُقُول ص224) . راوی می گوید : از امام صادق (عَلَیهِ السَّلامُ) پرسیدم : حدِّ حُسنِ خُلق چیست ؟ فرمود : تُلَیِّنُ جانِبَکَ وَ تُطَیِّبُ کَلامَکَ وَ تَلْقَی‌ اخاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ . با مردم به نرمی برخورد کنی ، پاک و مؤدّب سخن بگویی و برادرت را با خوشرویی ملاقات نمایی . (مَعانِی الأَخبار ص253) . مردی خدمت آن حضرت (امام صادق«عَ») رسید و عرض کرد : ای فرزند رسول خدا از مَکارِم اخلاق آگاهم فرما . حضرت در جوابش فرمود : اَلعَفْوُ عَمّنْ ظَلَمَکَ ، وَ صِلَةُ مَنْ قَطعَکَ ، وَ إعْطاءُ مَنْ حَرمَکَ ، وَ قَولُ الحَقِّ وَ لَو عَلَى نَفْسِکَ . بخشش و گذشت از کسی که به تو ستم کرده و ارتباط با کسی که از تو بریده و بذل به کسی که تو را محروم نموده و سخنُ حق گفتن اگر چه به ضررت باشد . (بِحارُالأَنوار ج 69 ص 368) . و از این قبیل است دعای حضرت علیّ بن الحسین (عَلَیهِ السَّلامُ) در صحیفه سجادیه معروف به دعای مکام الأَخلاق که در ضمن آن به خدا عرض می کند : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ سَدِّدْنِی لِأَنْ أُعارِضَ مَنْ غَشَّنِی بِالنُّصْحِ وَ أَجْزِیَ مَنْ هَجَرَنِی بِالْبِرِّ وَ أُثِیبَ مَنْ حَرَمَنِی بِالْبَذْلِ وَ أُکافِیَ مَنْ قَطَعَنِی بِالصِّلَةِ وَ أُخالِفَ مَنِ اغْتابَنِی إِلَی حُسْنِ الذِّکرِ وَ أَنْ أَشْکرَ الْحَسَنَةَ وَ أُغْضِیَ عَنِ السَّیئَةِ . پروردگارا بر محمّد و آلش درود فِرِست و مرا توفیق عطا کن تا در مقابل آن کس که نسبت به من دورویی کرده خیرخواهی کنم و کسی را که از من دوری کرده نیکی نمایم و آن کس که مرا محروم کرده بخشش کنم و کسی را که از من بریده بپیوندم و آن کس که از من غیبت نموده به خوبی یاد کنم و نیکی را شکر گویم و از بدی چشم پوشی نمایم . (صحیفه سجّادیه ، دعای مکارم الأَخلاق ، دعای بیستم ص133) . پیامبر اکرم (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ) که آن همه مورد اذیت و آزار قریش قرار گرفت ولی وقتی که مکّه را فتح کرد آنان را بخشید و جمله معروف «قالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ فَاذْهَبُوا أَنْتُمُ الطُّلَقاءُ» را در حقِّ آنان فرمود و خانه ابوسفیان را مأمن قرار داد !!! . علی (عَلَیهِ السَّلامُ) که در جنگ صفّین با عمل ناجوانمردانه معاویه مبنی بر بستن آب فُرات به روی سربازانش روبرو گردید ولی هنگامی که با دلاوری یارانش آب را از چنگ او و سپاهش در آورد ، آن را مُباح و آزاد فرمود و در پاسخ بعضی از یارانش که خواستار مقابله به مثل و بستن آب به روی لشکریان معاویه بودند فرمود : ما عملِ زشت آنان را تلافی نمی کنیم و از بهره مندی آنان از آب جلو گیری نمی نماییم که آن برای همه مُباح است !!! . مالک اشتر که مورد اهانت دکاندار بی ادبی قرار گرفت و خاکروبه به سرش پاشید با اینکه رئیس ارتش علی (عَلَیهِ السَّلامُ) بود به مسجد رفت و در حقّش دعا کرد و او را مورد عفو و بخشش قرار داد !!! . .... .... .... .... [فرق مَحاسِن اخلاق با مَکارِم اخلاق] : مَحاسِن اخلاق از جهات متعدِّد با مَکارِم اخلاق تفاوت دارد : مَحاسِن اخلاق ، غالبا وسیله رفاه زندگی مادّی است ولی مَکارِم اخلاق ، راه رسیدن به تَعالِی معنوی است . مَحاسِن اخلاق نوعا به حیات بشر نظم و انضباط می بخشد ولی مَکارِم اخلاق ، تَمایُلاتِ عالی انسانی را ارضاء می کند . مَحاسِن اخلاق در اکثر موارد با خود دوستی مشروع و تمایُلات فردی سازگار است ولی مَکارِم اخلاق بیشتر جنبه دگر دوستی دارد .