***نسیم معرفت***

شبکه اجتهاد: تجارت و داد و ستد در اسلام از جایگاهی بس والا برخوردار است. خرید و فروش و مبادله کالا و خدمات همانند دیگر عرصه‌های زندگی، از نظر اسلام دارای آداب و احکامی است که برای آن‌کس که قصد دارد وارد این عرصه شود دانستن آنها لازم و ضروری است، زیرا عدم آشنایی با آنها، موجب لغزیدن در دام ربا و حرام‌‌خواری و سلب برکت از مال و سرمایه می‌شود.

فراگیری احکام و آداب، نخستین تکلیف

وقتی انسان در کاری وارد می‌شود می‌بایست همه ابعاد آن را بشناسد و حتی بر جزئیات آن واقف باشد تا بتواند به شایستگی از عهده کار برآید. از آنجا که مسئله اقتصادی پس از مسئله عبادت، مهم‌ترین و اصلی‌ترین تکلیف هر انسانی است (بقره، آیه3) و قِوام جامعه به آن است (نساء آیه 5)، دانستن احکام و آداب این حوزه نه تنها شایسته بلکه به عنوان یک تکلیف و وظیفه مطرح است. در حدیث است که حضرت امیر‌المومنین  (عَلَیهِ السَّلامُ) بر فراز مِنبَر می‌فرمود: «یامَعْشَرَ اَلتُّجَّارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ ؛‌‌ای تاجران، اول مسائل و احکام شرعی تجارت را فرا گیرید بعد مشغول تجارت شوید». حضرت این جمله را سه بار تکرار کرد. (الکافی، ج 5، ص 150،‌ حدیث1)

[ وَ رُوِیَ عَنِ اَلْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً  (عَلَیهِ السَّلامُ) یَقُولُ عَلَى اَلْمِنْبَرِ : «یَا مَعْشَرَ اَلتُّجَّارِ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ اَلْفِقْهَ ثُمَّ اَلْمَتْجَرَ وَ اَللَّهِ لَلرِّبَا فِی هَذِهِ اَلْأُمَّةِ دَبِیبٌ أَخْفَى مِنْ دَبِیبِ اَلنَّمْلِ عَلَى اَلصَّفَا صُونُوا أَمْوَالَکُمْ بِالصَّدَقَةِ اَلتَّاجِرُ فَاجِرٌ وَ اَلْفَاجِرُ فِی اَلنَّارِ إِلاَّ مَنْ أَخَذَ اَلْحَقَّ وَ أَعْطَى اَلْحَقَّ» . أَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَه می گوید: امیرالمؤمنین .(عَلَیهِ السَّلامُ) بر فراز مِنبَر مى‌فرمود : اى گروه تُجّار: اوّل احکامِ مُعامَلات را فرابگیرید و بعد به تجارت بپردازید  - دو بار این جمله را تکرار کرد و بنابه نقلی سه بار تکرار نمود - بعد فرمود: به خدا سوگند که ریا در این امّت از حرکت پاى مورچه که روى سنگِ سخت راه برود پنهان تر است، اموال خود را با پرداخت صدقه و زکات بیمه و حفظ‍‌ کنید بعد فرمود: تاجر فاجر است و فاجر در آتشِ جَهَنَّم یا در قهر و خشم الهی است  مگر آن کس که به حقّ و طبق موازین شرعی و دینی و الهی چیزی را به حق بگیرد و یا چیزی را به حقّ به دیگری بدهد . «مَن لایَحضُرُهُ الفَقیهُ ج3 ص194 - اَلجُزءُ الثّالِثُ - کِتابُ المَعیشَةِ -بَابُ اَلتِّجَارَةِ وَ آدَابِهَا وَ فَضْلِهَا وَ فِقْهِهَا» .]

کسانی که بدون شناخت نسبت به احکام شرعی و مسائل تجارت وارداین کار می‌شوند، به احتمال قوی در دام تجارت حرام و ربوی گرفتار می‌شوند و رزق حلال و طیب را به حرام و خبیث تبدیل می‌کنند. چنانکه آن حضرت  (عَلَیهِ السَّلامُ) در ادامه همان هشدار قبلی‌اش به این نکته توجه داده و فرموده است: «به خدا سوگند، ربا در این امت از جای پای مورچه بر روی سنگ سخت‌ پنهان‌تر است».

امام صادق  (عَلَیهِ السَّلامُ) نیز می‌فرماید: هر کس بخواهد تجارت کند باید احکام دین خود را بیاموزد تا بدین وسیله حلال را از حرام باز شناسد. کسی که احکام دین خود را نیاموزد و تجارت کند در کام شبهات فرو می‌غلتد. (وَسائِلُ الشِّیعَة، ج 12، ص 283، حدیث 4)

یکی از موارد و مصادیق تجارت سرمایه گزاری در بُورس و خرید و فروش سهام شرکت‌ها است که در این نوشتار قصد داریم مسائل فقهی آن را در قالب نکات زیر تبیین نماییم:

1- بورس‌ بازاری است که در آن دارایی‌های مختلف مورد معامله قرار می‌گیرد، به نظر مراجع معظم تقلید، بورس فی نفسه اشکال ندارد؛ ولی مهم این هست که شروط صحیح بودن معامله در آن رعایت شود بعضی از این شروط به شرح زیر است:

الف- مُعامَلات شرکت سهامى حرام نباشد پس اگر شرکتی به معاملات حرام مشغول باشد، خرید سهام آن، جایز نیست.

‌‌آیت‌الله سید علی  سیستانی می‌فرمایند:

خرید و فروش سهام صحیح است، البته اگر معاملات شرکت سهامى حرام باشد، مثل آنکه به داد و ستد شراب و یا معاملات ربوى مشغول باشد، خرید سهام آن و مشارکت در این معاملات جایز نیست.

ب- معاملات شرکت‌های سهامی واقعی و در چارچوب قوانین اسلامی باشد پس اگر معاملات صوری بوده و جنبه واقعی وحقیقی نداشته باشد، خرید سهم چنین شرکت‌هایی صحیح نمی‌باشد.

‌‌آیت‌الله ناصرمکارم شیرازی در این باره می‌فرمایند:

بُورس هرگاه مربوط به سهام کارخانه‌ها باشد، سرمایه گداری در آن مانعی ندارد.

ج- مقدار سهام و ارزش آن معلوم باشد و غرر و فریب در معاملات نباشد و اطلاعات اجمالی در این نوع معاملات وجود داشته باشد

مقام معظّم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای در جواب استفتائی بیان فرموده‌اند: اگر ارزش مالی سهام کارگاه، کارخانه، شرکت و یا بانک به اعتبار خود سهام و براثر اعطای اعتبار به آنها توسط کسی که انجام این کار به وسیله او صحیح است، باشد، خرید و فروش آن اشکال ندارد و همچنین اگر به اعتبار قیمت کارگاه، شرکت، کارخانه و یا بانک و یا سرمایه آنها باشد، با توجه به اینکه هر سهمی بیانگر جزئی از آن است، در نتیجه خرید و فروش سهام اشکال ندارد به شرطی که علم به مجموع سهام شرکت و امور دیگری که عرفاً برای رفع غرر، علم به آنها لازم است داشته باشد و فعالیت‏های شرکت یا کارِ کارخانه و کارگاه و یا بانک شرعاً حلال باشد.

د- فعالیت‌ها خلاف قوانین و مقررات نباشد:

مقام معظم رهبری در این باره فرمودند: باید معاملات در بورس نامشروع خلاف قانون نباشد در غیر این صورت حرام است. بطور کلی فعّالیّت در بورس و خرید سهام و تعیین سود سالانه برای آن بر طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی که به تأیید شورای محترم نگهبان قانون اساسی رسیده انجام می‌گیرد محکوم به صحّت و حلیّت است.

2- سرمایه گزاری در بورس همانند دیگر سرمایه‌ها سر سال خمسی متعلق خمس است در این مورد سه استفتاء وجواب آن را بیان می‌کنیم:

الف- آیا سهامى که از سازمان بورس خریدارى مى‌کنیم، خمس دارد؟

همه مراجع: آرى، سر سال باید خمس آن را بدهید؛ چون حکم سرمایه را دارد.

ب- در بورس اوراق بهادار خمس چگونه محاسبه می‌شود؟ با توجه به اینکه سر سال خمسی فرد دارای سهام چند شرکت است که معمولاً نماد معاملاتی چند تای آنها به دلایل رایج مثل حسابرسی متوقف است و معلوم نیست چه وقت و با چه قیمتی باز می‌شود یا اینکه سهم در قیمت روز خریدار ندارد و باید صبر کرد تا در روزهای آینده قیمت به حدی پایین بیاید که خریدار داشته باشد.

آیت‌الله خامنه‌ای: با فرا رسیدن سر سال خمسی برای قیمت‌‌گذاری سهام مذکور اقدام گردد، هر زمان که امکان آن فراهم شد محاسبه خمس انجام می‌گیرد.

ج- در مورد خمس سهام عدالت ‌‌آیت‌الله مکارم شیرازی می‌فرمایند:

خمس سرمایه بورس و اوراق مشارکت: چنانچه سال خمسى بر آن بگذرد باید خمس آن پرداخت شود، ولى چنانچه براى پرداخت خمس در زحمت باشید، مجازید خمس آن را به ذمّه بگیرید و هر وقت توانستید بپردازید.

خمس سهام عدالت: آن مقدار از سهام عدالت که متعلّق به خود شخص است در صورتى که قابل خرید و فروش باشد و سال خمسى بر آن بگذرد، خمس دارد

3- درآمد و کسبی که از طریق بورس و خرید و فروش ارواق بهادار بدست می‌آید قمار محسوب نمی‌شود.

‌‌آیت‌الله مکارم شیرازی در این باره می‌فرمایند:

درآمد و کسبی که از طریق بورس و خرید و فروش اوراق بهادار بدست می‌آید – با وجود امکان کم یا زیاد شدن شاخص بورس – قمار محسوب نمی‌شود.

فرق قمار و بورس در این است که در قمار، خوردن مال به باطل صورت می‌گیرد. یعنی بدون مجوز یا عقود شرعی است. ولی در بورس اگر بر اساس عقود شرعی و اسلامی عمل شود خرید و فروش بی اشکال است.

از نظر اسلام انجام هر نوع معاملات – مانند بورس، خرید و فروش سهام و… – یا اینکه کسی کار خود را خرید و فروش سهام قرار دهد در صورتی که عقود و معاملات صوری نباشند، مطابق با احکام شرع و قوانین باشند، فروشنده واقعا مالک باشد یا از طرف مالک وکیل باشد و خریدار واقعا مالک و صاحب جنس خریداری شده شود، اشکال ندارد.

فرق قمار و بورس این است که در قمار؛ خوردن مال به باطل؛ یعنی: بدون مجوز یا عقود شرعی است، ولی در بورس اگر بر اساس عقود شرعی و اسلامی عمل شود خرید و فروش بی اشکال است.

از نظر اسلام؛ اگر هر نوع معاملات (مانند: بورس، خرید و فروش سهام و…) و نیز اینکه کسی کار خود را خرید و فروش سهام قرار دهد، در صورتی که عقود و معاملات صوری نباشد و مطابق با احکام شرع و قوانین باشد و فروشنده واقعاً مالک باشد یا از طرف مالک وکیل باشد و خریدار واقعاً مالک و صاحب جنس خریده شده شود، اشکال ندارد.

4- معاملات آتی سهام در بورس را بعضی مراجع معظم تقلید ماننند ‌‌آیت‌الله مکارم شیرازی حرام می‌دانند در این باره جواب استفتاء ایشان را بیان می‌نماییم:

سؤال: با توجه به اینکه در بورس اوراق بهادار معاملات آتی سهام هم انجام می‌شود و این به شکل قانون هم درآمده است ولی نظر ‌‌آیت‌الله مکارم شیرازی حرمت آن است و با توجه به اینکه قانون در کشور اسلامی لازم الاجراست و تخطی از آن فعل حرام است در مورد معامله آتی سهام یا سکه که در بورس مدت‌هاست در جریان است چه نظری می‌فرمایید؟

پاسخ: همانگونه که قبلا بیان شد این نوع معاملات یعنی خرید و فروش آتی که نه جنس موجود است و نه قیمت پرداخت می‌شود باطل است.

نتیجه: به طور کلی معاملات بورسی چنانچه با اجتماع جمیع شرایط صحت و لزوم باشد فی‌نفسه مانعی ندارد. / ایکنا

——————————

پی نوشت:

1-سایت نشر آثار مقام معظم رهبری، استفتائات، احکام خمس، موارد وجوب خمس، سوال20.

2-همان؛ سید مجتبی حسینی، رساله دانشجویی، خمس سهام بورس، سوال239.

3-سایت ‌‌آیت‌الله مکارم شیرازی https://makarem.ir/

4-سایت ‌‌آیت‌الله سیستانی https://www.sistani.org/

***باید و نبایدهای فقهی بازار سرمایه و بورس+http://ijtihadnet.ir/%d8%a8%d8%a7%db%8c%d8%af-%d9%88-%d9%86%d8%a8%d8%a7%db%8c%d8%af%d9%87%d8%a7%db%8c-%d9%81%d9%82%d9%87%db%8c-// .+شبکه اجتهاد+کلیک .

*****************************************

*** ادله اِعتِبارِابزارِجدیدمثل تلسکوب دررُؤیتِ هِلالِ ماهِ قمری+آیت الله شیخ محمدجوادفاضل لنکرانی+با اصلاحات و اضافات و توضیحات لازم توسّط آیت الله سید اصغر سعادت میرقدیم لاهیجی+سایت حکیم زین العابدین عسکری لشت نشایی  گیلانی رشتی+http://hakim-askari.rozblog.com/post/650 .+کلیک کنید .

*** موضوعات و عناوین فقهی و اقتصادی و اعتقادی و سیاسی و تحلیلی شبکه اجتهاد+مشهد مقدس+تنظیم توسط استاد سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی+رجوع کنید به سایت حکیم زین العابدین عسکری گیلانی لشت نشایی+http://hakim-askari.rozblog.com/post/639 .+کلیک کنید .

*** موضوعات و عناوین اخلاقی و تربیتی و اجتماعی و اعتقادی و حدیثی+پایگاه اندیشوران حوزه+آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی

*** عناوین و موضوعات اخلاقی،تربیتی ، اجتماعی، سیاسی...+وبلاگ نسیم معرفت+آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی

*** مطالب حضرت آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی گیلانی+http://hakim-askari.rozblog.com/post/623 . +کلیک کنید

***کتابخانه اینترنتی آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی ....+کلیک کنید

*** تفسیر سوره کهف توسط آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی+ بر اساسِ «متنِ عربی کتابِ اَلمیزان جلد 13.علامه طباطبایی»+سایت سعادت میرقدیم ها+کلیک کنید  +

http://saadatmirghadimha.rzb.ir/post/8 .

***مقصوداز رَحِم دربحث لزوم ووجوب صِلَه اَرحام چیست؟+آیت الله محمد جوادفاضل لنکرانی+با اصلاحات  و حواشی  و اضافات توسط : آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی+سایت حکیم زین العابدین عسکری گیلانی+http://hakim-askari.rozblog.com/post/628 .+کلیک کنید .

**** آیاامام حسین(ع)برضدایرانیان وشیعیان ایرانی سخن گفته است؟!!!+آیت الله سیداصغرسعادت میرقدیم لاهیجی گیلانی+سایت حکیم زین العابدین عسکری گیلانی لشت نشایی +http://hakim-askari.rozblog.com/post/637 .