فصل اول : حقیقت فرشتگان 

حقیقت فرشتگان  

قرآن کریم علاوه بر معرفى موجودات و نعمت هاى ظاهرى و محسوس ، از آفریده هاى دیگر خداوند متعال نیز نام برده که ما را یاراى درک حسى آنان نیست .

دسـتـه اى از ایـن مـوجـودات مـلائکه هستند. و از آن جایى که با حواس ظاهرى درک نـمـى شـونـد، از ویـژگـى هـاى وجـودى و مـاهـیـت ایـشـان نـیـز نـمى توان آگاهى یافت و تـصـویـرى یـقـیـنـى از ایشان عرضه داشت . در مقام شناخت حقیقت فرشتگان - این موجودات غیبى - اختلاف شده است که به اختصار به آنه اشاره مى کنیم :

1- بـت پـرسـتـان گـفـتـه اند: فرشتگان همان ستارگان سعد و نحس هستند که زنده و نـاطـقـنـد. فـرشـتـگان سعد را فرشتگان رحمت مى گویند و فرشتگان نحس را فرشتگان عذاب .

سستى و بطلان این نظریه چنان روشن است که نیاز به بحث ندارد.

2- مجوس و دو گانه پرستان گفته اند: نور و ظلمت در نفس و صورت دو جوهر حساس قـادر مـتـضـانـد و در فـعـل و تـدبـیـر مـخـتـلفـند. پس جوهر نور، پاک ، نیک ، خوش بو و بـزرگـوار اسـت که همیشه نفع مى رساند نه ضرر، و همواره زنده مى کند و نمى میراند؛ امـا ظـلمـت ضـد نـور اسـت . پـس اولیـا، یـعـنـى فـرشتگان از نور زاده مى شوند نه از راه زنـاشـویـى ، بـلکـه مـانند تولد حکمت از حکیم و تولد روشنى از روشنایى دهنده است ؛ و دشـمـنـان ، یـعنى شیاطین نیز از ظلمت زاده مى شوند نه از راه زناشویى ، بلکه از راه کم خردى از کم خرد.

این عقیده نیز از اساس باطل است .

3- مـسـیـحـیـان گـفـتـه انـد: فرشتگان مجردند و جسم نیستند و مکان ندارند، بکله نفوس ناطقه اى هستند که در بدن هاى قرار ندارند؛ اگر خوب و پاک باشند ملائکه اند، و اگر به دو ناپاک باشند شیاطینند.

4- بـعـضى از فلاسفه متقدم گفته اند: فرشتگان نفوس زمینى و مدبر عالم ملک هستند که نیکوکار آنها ملائکه و بدکار آنها شیاطین نام دارند.
بـطـلان دو عـقـیده اخیر معلوم است ؛ زیرا شیاطین از جن هستند و ماهیتى جداى از ماهیت فرشته دارند.

5- متکلمین - که جواهر مجرد را انکار مى کنند - گفته اند: فرشتگان اجسام نورانى الهى نـیـکـوکـار و سـعـیـدنـد کـه بـر تـصـرفـات سـریـع و افـعـال و اعمال سخت و حیرت انگیز قادرند و نیز مى توانند به صورت هاى گوناگون در آیـنـد و آنـهـا عـقـل و فهم دارند و در آسمان ها هستند و بعضى از آنها از بعض دیگر به لحـاظ درجـه و مـقـام در نـزد خـدا مـقـربـتـرنـد، چـنـان کـه خـداى مـتـعـال از ایـشان حکایت فرموده : و ما منا الا و له مقام معلوم ⁽¹⁾ و اکثر مسلمانان بر این عقیده اند.⁽²⁾

ضـمـن قـبـول بـخـشـى از عـقـیـده مـتـکـلمـیـن ، اشـکـال هـایـى مـیـز بـر آن وارد اسـت کـه در فصل چهارم در بحث کیفیت نزول فرشتگان بر ولى امر به آن خواهیم پرداخت .

6- جـمعى از فلاسفه و حکماى اسلامى ، چون ملاصدرا، الیه قمشه اى ، علامه طباطبایى ، شهید مطهرى ، علامه حسم زاده و بسیارى دیگر، معتقدند: از آیاتى که درباره ملائکه آمده ، اسـتـفـاده مـى شـود آنـهـا موجوداتى پیراسته از پیوندهاى مادى و مجرد از صفات جسمانى هستند.
در این جا به سه مورد از این آیات اشاره مى کنیم :

الف )و مـن عـنـده لایـسـتـکـبـرون عـن عـبـادتـه و لایـسـتـحـسـرون # یـسـبـحـون اللیل و النهار لایفترون ⁽³⁾
و آنان که در پیشگاه خداوند مقربند، هیچ گاه از بندگى اش سرپیچى نکنند و از عبادتى کـه مى کنند هرگز خسته نشوند، همه آنها شب و روز بى آن که سستى نمایند به تسبیح و ستایش خداوند مشغولند.

ب )و قـالوا اتـخـذ الرحـمـن ولدا سـبـحـانـه بـل عـبـاد مـکـرمـون لایـسـبـقـونـه بالقول و هم بامره یعلمون ⁽⁴⁾
و (مـشـرکـان ) گـفتند که خداوند رحمان داراى فرزند است . پاک و منزه است او. بلکه آنان بـنـدگـان مـقـرب خـدا هستند که هرگز پیش از امر خدا کارى نخواهد کرد و هر چه کنند به فرمان او است .

ج )علیها ملائکه غلاظ شداد لایعصون الله ما امرهم و یفعلون ما تومرون ⁽⁵⁾
بـر آن دوزخ ، فـرشـتـگانى درشت گفتار و سختگیر مامورند که هرگز نافرمانى خدا را نخواهد کرد و آن چه به آنها حکم شود فورا انجام مى دهند.
و نـیـز ایـن فـرمـایـش امـیـر بـیـان ، عـلى (عـلیـه السـلام ) را دلیل بر تجرد فرشتگان گرفته اند:
مـن مـلائکـه اسـکـنـتـهم سمواتک و رفعتهم عن ارضک ، هم اعلم خلقک بک ، و اخوفهم لک و اقـربـهـم مـنک ؛ لم یسنکوا الاصلاب ، و لم یضمنوا الارحام ، و لم یخلقوا من ماء مهین ، و لم یتشعبهم ریب المون ⁽⁶⁾

بـعـضـى از فـرشـتگان را در آسمان هاى خود ساکن نمودى ، و از زمین خویش بلند کردى ، آنها از خلایق به تو داناترند، و از تو بیش از همه مى ترسند، و به تو بیش از ایشان نزدیکند در اصلاب (پدران ) جاى نگرفته اند، و در ارحام (مادران ) در نیامده اند، و از آب پـسـت (مـنـى ) آفـریـده نـشـده اند، و حوادث روزگار آن ها را متفرق و پراکنده نساخته است .

صـدر المـتالهین مى گوید: باید بدانى که آفرینش فرشتگان غیر از آفرینش انسان اسـت ؛ زیـرا آنـها داراى وجود بسیط و مجرد و بعد عقلانى اند بى آن که ترکیب یافته از عقل و شهوت باشند، و تزاحم و تضادى در کارها و صفات ذاتشان نیست .⁽⁷⁾

ابن سینا مى نویسد: فرشته جوهر بسیط (یعنى بى اجزا و ساده ) و داراى زندگى و نـطـق عـقـلانـى اسـت و نـمـى مـیـرد و مـیـان کـردگار و اجسام زمینى میانجى است . برخى از فرشتگان ، عقلانى و برخى روحانى و پاره اى جسمانى (برزخى ) هستند.⁽⁸⁾

روایت : ان الله تعالى خلق الملائکه صمد الیس لهم اجواف ⁽⁹⁾

- بـه فـرض صـحـت سـنـد - دلالت دارد کـه چـون مـاده ، اسـتـعـداد تـکـامـل تـدریـجى داشته و نمى تواند بالفعل تمام کمالات خود را داشته باشد، به آن صمد نمى گویند، لذا آن چه ماده است صمد نیست ، و صمد، ماده نیست ؛ زیرا وجود او پر است .

حـضـرت امـام خـمـیـنـى (ره ) مـى فـرمایند: بدان که بین محدبین و محققین اختلاف است در تـجـسـم مـلائکـه الله : کـافـه حـکـم و مـحـقـقـیـن و بـیـارى از فـقـهـا قائل به تجرد آنها و تجرد نفس ناطقه شدند و براى آن برهان هاى متین اقامه فرمودند.

و از بـسـیارى روایات و آیات شریفه نیز استفاده تجرد (مى ) شود، چنان چه محدث محقق ، مـولانـا مـحـمـد تـقـى مـجـلسـى ، پـدر بـزرگـوار مـرحـوم مـجـلسـى در شـرح فـقـیـه در ذیل بعضى از روایات فرموده است که این دلالت کند بر تجرد نفس ‍ ناطقه .

و بـعـضـى از مـحـدثـان بـزرگ قـائل بـه عـدم تـجـرد شـدنـد و غـایـت آن چـه دلیل آوردند این است که قول به تجرد منافى با شریعت است و تصریح نموده اند
بـه ایـن کـه مجردى جز ذات مقدس حق نیست . و این کلام بسیار ضعیفى است ؛ زیرا که عمده نـظـر آنـهـا دو امـر شـاید باشد: یکى قضیه حدوث زمانى عالم که توهم شده مجرد بودن مـوجودى جز با آن منافى است ؛ و یکى فاعل مختار بودن حق تعالى است که گمان نمودند بـا تـجـرد عـالم عـقـل و مـلائکـه الله مـخـالف اسـت . و ایـن هـر دو مـسـاله از مـسـائل مـعـنـونـه اسـت در عـلوم عـالیـه ، و عـدم تـنـافـى ایـن قـبـیـل مـسـائل بـا مـوجـود مـجـرد بـه وضـوح پـیـوسـتـه ، بـلکـه قـول بـه عـدم تـجـرد نـفـوس نـاطـقـه و عـالم عـقـل مـلائکـه الله بـا بـسـیـارى از مـسـائل الهـیـه و کـثـیـرى از عـقـایـد حـقـه مـنـافـى اسـت کـه اکـنـون مـجـال بـیـان آنـهـا نـیـسـت . و حدوث زمانى عالم را به آن طور که این دسته گمان نمودند مـنـافـى بـا اصـل مـسـاله حدوث زمانى است ، فضلا آن که با بسیارى از قواعد الهیه نیز مـخـالف اسـت . و حـق در نـزد نـویـسـنـده - مـوافـق بـا عـقـل و نـقـل - آن اسـت کـه ، از براى ملائکه الله اصنافى است کثیره ، که بسیارى از آنها مـجردند و بسیارى از آنها جسمانى برزخى هستند (یعنى تجرد مادى داشته و مقدار و اندازه دارند): و لا یعلم جنود ربک الا هو⁽¹⁰⁾
روایاتى به فرو آمدن و شد فرشتگان و سکونت بى حساب آنان در هوا و زمین و مکانهاى مـقـدس و پـایـیـن آمـدن آنـان بـا قـطره هاى باران و همراهى شان با هر شخص و هر عملى ، اشاره دارد، مانند کلام امیر بیان على (علیه السلام ): بعضى از فرشتگان پایشان ور طـبـقـات پـایـیـن زمین ثابت و گردن هایشان از آسمان بالا گذاشته ، وارکان وجودشان از اقـطـار جـهـان بـیـرون رفـتـه و کـتـف هـاى آنـهـا بـراى حـفـظ پایه هاى عرش خدا آماده است .⁽¹¹⁾

ایـن قـبیل روایات بر جسمانیت فرشتگان دلالت نیم کند و در واقع تمامى این روایات بر صـورت مـثـالى فـرشـتـگـان و قـدرت آنـهـا در تـمـثـل یـافـتـن حمل مى شود.

عـلامـه طـبـاطـبـایـى در این زمینه مى فرمایند: سیاق این روایات ابا دارد که بگوییم : رفـت و آمـد و تـغـیـیـر و تـحـولات جـهان ما در آنها تاثیر مى گذارد .آنها زیر گام هاى ما پایمال نمى شوند و حرکت اجسام رخنه اى در بدن آنها به وجود نمى آورد، با آن که زمین و هوا را پر کرده اند. و از طرفى بداهت عقل ، حکم به تزاحم میان امور مادى و جسمانى مى کند. همچنین آنها دیده نمى شوند، لمس نمى گردند و در احساس نمى آیند و سایر احکام ماده را نـیـز نـدارنـد. بـنابراین فرشتگان ، اجسام مادى نیستند، بلکه امور مادى یک نسبتى با آنـهـا دارنـد و ایـن کـه گـاهـى گفته مى شود، خداوند سبحان مى تواند امور مادى را از ایشان بگرداند، به طورى که آنها را احساس نکنند و تزاحمى میان آنها به وجود نیاید؛ و مـى تـواند نیروى دیدن فرشتگان را ببینند و با آنها سخن بگویند. سخنى است که گـرچـه ظـاهـر آن شـبـیـه کـلام مسلمانان منقاد دین است ، اما در حقیقت اساس دین را ویران مى سازد. زیرا اگر چنینى خطاى بزرگى در احساس روا باشد، ما راهى براى اثبات پیامبر و کتاب و دین و اعجاز نداشته و به سوفسطاییان خواهیم پیوست ؛ در نتیجه توحید ثابت نـمـى شـود تـا نـوبـت بـه سـخـن دربـاره فـرشـتـگـان بـرسـد، عـلاوه بـر آن که بداهت عقل آن را رد مى کند⁽¹²⁾

نـیـز در جـاى دیگر پیرامون تجرد فرشتگان مى نویسد: از جمله نصوصى که دلالت بـر تـجـرد فرشتگان مى کند آیه ذیل است :نزل به الروح الامین# على قبلک لتکون من المـنـذریـن ⁽¹³⁾ جـبرئیل قرآن را نازل گردانید و آن را بر قلب تو فرود آورد تا خلق را (از عقاب و عذاب ) بترسانى . و روشن است مقصود از قلب عضو گوشتى صنوبریى که طرف چپ معده قرار دارد نیست ، بلکه چیزى است که مى فهمد و مى اندیشد، یـعـنـى روح . بـنـابـرایـن ، نـزول آن بـر قـلب ، تنها در صورتى صحیح است که مجرد بـاشـد، مـانـنـد وجـود مـعـنـا. و از جـمـله آن نـصـوص آیـه ذیل و آیات مشابه آن است :و قالوا اولا انزل علیه ملک ولو انزلنا ملکا لقضى الامر ثم لایـنـظـرون # ولو جـعـلنـاه مـلکـا لجـعلناه رجلا وللبسنا علیهم ما یلبسون ⁽¹⁴⁾ و گـفتند: چرا بر او فرشته اى نازل نمى شود؟ اگر فرشته اى بفرستیم کار تمام شود و لحـظـه اى آنـهـا مهلت نخواهد یافت ، چنان چه فرشته اى را به رسالت فرستیم او را بـه صورت بشرى در خواهیم آورد و بر آنان هان لباسى که مردمان پوشند، بپوشانیم .

ظـاهر آیه آن است که نازل کردن فرشته با همان پوشش فرشته اى و وجود ملکوتى اش ، مـلازم بـا اتـمـام کار باقى نماندن مهلت ، و وارد شدن مردم در جهان پس از مرگ مى بـاشـد، تـا هـم سـنـخ و هـم جـنـس فـرشتان شوند و آن جهان مجرد از ماده است ؛ و این وجود فرشتگان ، از آن است ، پس آنها نیز مجرد مى باشند⁽¹⁵⁾ .

خـلاصـه ، آن چـه مـى تـوان مـطـابـق بـا قـرآن و سـنـت و عـقـل گـفـت ایـن اسـت کـه : فـرشـتـگـان مـوجودات جسمانى مادى نیستند، بلکه مجردند و مـوجـودات مـجـرد نیز ممکن است مجرد برزخى و یا مجرد عقلانى باشند و یا به حسب مراتب فـرق کـنـنـد، بـرخـى از آنـهـا مـجـرد بـرزخـى هـسـتـنـد؛ یـعـنـى شـکل و صورت دارند و خواص ماده را هم دارا مى باشند، آن طور که در روایات آمده ، نکیر و مـنـکـر بـه صـورت هـاى مـخـتـلفـى بـر دیـده مـیـت ظـاهـر مـى شـوند؛ و برخى میز مجرد تامند⁽¹⁶⁾ .

{نقل از کتابخانه معارف اسلامی}